Жансыздандыру– ауырсынуды басу
Жобалық өнеркәсіптік авария – бастапқы және ақырғы жағдайы жобамен белгіленген және белгіленген шектермен авария салдарының шектеуін қамтамасыз ететін, қауіпсіздік жүйесі қарастырылған өнеркәсіптік авария.
Жобадан тыс өнеркәсіптік авария - жобалық авария үшін ескерілмеген бастапқы жағдай тудыратын және жобалық авариялармен салыстырғанда қауіпсіздік жүйесінің тоқтап қалуымен және персоналдың қате шешімдерді іске асырумен қоса жүретін, ауыр салдарларға алып келетін өнеркәсіптік авария.
Жел– ауаның қозғалысы.
Жел кестесі– берілген жерде желдің жылдамдығы мен бағыты.
Жер сілкінісі– жер қыртысында немесе мантияның үстіңгі бөлігінде кенеттен болған қозғалыс пен жарылыс нәтижесінде пайда болған және елеулі ауытқу түрінде үлкен қашықтыққа таралатын жер асты дүмпуі мен жер астының қозғалысы.
Жер сілкінісінің кіндігі– жер сілкінісі ошағының үстінде орналасқан жер бетінің аймағы.
Жер сілкінісінің ішкі кіндігі– жер сілкінісі басталған (пайда болған), жер тереңдігіндегі орын.
Жер сілкінісінің ошағы – адамдардың, жануарлардың, өсімдіктердің зақымдануы, шаруашылық нысандарының қирауы немесе шектен тыс қаза табулар болған шектелген аймақ.
Залалсыздандыру – аумақтың, нысанның, судың, өнімдер, жемшөптердің зақымдануы мен ластануын шекті рұксат нормаға дейін азайту.
Зақымдану аймағы– белгілі уақыт ішінде адамдарға, ауылшаруашылық малдарына және өсімдіктерге қауіп келтіретін мөлшерде аумағында химиялық заттар таратылған немесе қауіпті химиялық және биологиялық заттар енгізілген территория немесе аймақ.
Зембіл – адамдарды, ауырлықтарды тасымалдауға арналған жабдық.
Зілзала – ТЖ пайда болуына әкеп соққан зілзала.
Зілзала аймағы– ТЖ зардабын жою үшін қосымша және шұғыл көрсетілетін көмекті қажет ететін ТЖ аймағының бөлігі.
Имек темір– сырғанақ бетбойымен қозғалысты жеңілдету үшін аяқ киімге киілетін, металл жабдық.
Инсульт– ми қан айналымының бұзылуы.
Интоксикация– ағзаның улы заттармен улануы.
Инфаркт– күре тамырдың түйілуі немесе тығындалуы кезінде қан ағысының тоқтауы.
Инфекция– ағзаның ауру тудыратын микробтармен зақымдануы.
Инъекция–дәрілік ерітінділерді енгізу.
Иприт– іріңдеумен сипатталатын улағыш зат.
Қазба– пайдалы қазбаларды ашық түрде өңдеу орны.
Қайнар– су бұлағы басталатын орын, аймақ.
Қантамыр– ең жіңішке қан тамыры.
Қар көшкіні– қар массасының тау беткейімен төмен қарай жылжуы.
Қатты ағыс– өзеннің қатты ағысы.
Қатты әсер ететін улы заттар (ҚӘУЗ)– адам ағзасын зақымдайтын, улы зат.
Қауіпсіздік– адамға қауіп төнбей тұрған жағдай.
Қауіпті табиғи құбылыс– қарқындылығы, көлемі, жалғасуы мен кері әсер ету мүмкіндігі бар табиғи сипаттағы жағдай.
Қауіпті заттың мүмкін шекті ңоспасы — адаммен үнемі қарым-қатынас кезіндегі немесе белгілі бір уақыт аралығында оған әсер еткендегі адамның денсаулығына әсер етпейтін және жағымсыз салдары болмайтын аудан бірлігімен немесе салмақпен өлшенетін топырақтағы, ауалы немесе сулы ортадағы, азық – түліктегі, шикізаттардағы қауіпті заттардың максималды саны.
Қашықтық өлшеуіш– қашықтықты анықтауға арналған құрал.
Қолқа– басты қантамыр артериясы.
Қопарушы (пиротехник)– жару жұмыстары бойынша маман.
Құйын– ауаның, тік немесе көлбеу ось бойымен айналып қозғалатын атмосфералық құрылуы.
Құтқарушы– құтқару және шұғыл жұмыстарын жүргізуге арнайы дайындықтан және аттестациядан (қайта аттестацияланған) өткен азамат.
Құтқару жилеті –өзін-өзі сақтандырудың жеке құралы.
Құтқару жұмыстары– ТЖ болған аймақта адамдарды, материалдық және мәдени құндылықтарды аман алып қалу бойынша іс-әрекет, қоршаған ортаны қорғау, ТЖ жою немесе оның қауіпті факторларының әсерін мүмкіндігінше аз деңгейге түсіру.
Қырау– суық бетте ылғал конденсация әсерімен түзілген жұқа қарлы қабат.
Қысқы жол— қар үстімен жасалған жол.
Қышқыл– белсенді, қауіпті химиялық қатынас.
Карантин– толық оқшаулау, инфекциялық ошақты тоқтатужәне жою.
Катаклизм– шұғыл бет бұрыс, қиратушы өзгеріс, апат.
Катамаран– екі корпусы бар кеме.
Керогаз– жылытатын керосинді құрал.
Климат – белгілі бір аймаққа сай метео жағдай.
Код– шартты белгілер мен дабылдардың жүйесі.
Контейнер – ораусыз жүктерді тасымалдауға арналған ыдыс.
Көшіп-қону – адамдардың, жануарлардың орын ауыстыруы.
Көшіру– адамдардың ұйымдастырылған түрде қауіпті аймақтан шығару.
Киіз үй – киіз және баска да жеңіл матералдардан тұратын конус тәрізді жылжымалы үй.
Күрке– сырғауыл ағаштан салынған, бұтақшалар, сабан және шөптермен жабылған құрылыс.
Лагерь – уақытша тұрақ.
Лаз –өрмелеуге арналған тар саңылау.
Мұзжарғыш – тауларда жүру кезінде қолданылатын сайман.
Мұзқұрсау– тоғандарда судың қатуы.
Мұз шоқы – мұз кесегі.
Манометр –қысымды өлшейтін құрал.
Масштаб – картада (сызбада) шынайы көлемге сызықтардың ұзындығының қатынасы.
Метеорология – атмосфераның физикалық жағдайы туралы ғылым.
Меридиан – экватордың тік бұрышын қиып өтетін және Жердің полюсі арқылы өтетін, шеңбер сызық.
Мертігу– дененің ауыр зақымдануы.
Наркоз— жасанды естен тандыру.
Нарт– ұзын, жіңішке шана.
Невроз– орталық жүйке жүйесінің ауруы.
Оба– жұқпалы инфекциялық ауру.
Обсервация– күшейтілген медициналық бақылаумен шектелген режим.
Опырылым– бөлінген массаның құлауы.
Орман күзеті– орманды күзетуге арналған арнайы қызмет.
Өзенаралық– екі өзен арасындағы жер.
Өлім-жітім– індет кезінде жануарлардың жаппай қырылуы.
Өнеркәсіптік авария– техникалық жүйеде немесе өнеркәсіптік қондырғыда орын алған өнеркәсіптік нысандағы авария.
Өнеркәсіптік апат - адамдардың құрбандығына алып келген, адамдардың денсаулығына нұқсан келтірген және нысандардың, айтарлықтай мөлшерде материалдық құндылықтардың жойылуына, сондай –ақ қоршаған табиғи ортаға айтарлықтай шығын келтірген ірі өнеркәсіптік апат.
Өрмелеуші– биікте жұмыс істейтін адам.
Өрт –адамдардың, жануарлардың қаза болуына және материалдық құндылықтардың жойылуына алып келетін, бақылаусыз жану.
Өрт қауіпсіздігі –өрттің пайда болу мүмкіндігі.
Өрт сөндіруші –өрт күзетінің (команданың) қызметкері.
Өткел – тоған, көл, өзендердің ұсақ орындары.
Пал– дала немесе орман өрті.
Панахана– адамдардың жасырынуына арналған кешенді инженерлік қорғаныс ғимараты.
Пандемия– адамдардың жаппай жұқпалы ауруы.
Панзоотия– малдардың жаппай жұқпалы ауруы.
Панфитотия –өсімдіктер мен зиянкестердің жаппай ауруы.
Пеленг– бақылап отырған зат пен компас бағдар арасындағы бұрыш.
Перископ– паналау орнынан бақылауға арналған құрал.
Пирология– орман өрттері туралы ғылым.
Планшет– карта және құжаттарды алып жүруге арналған сөмке.
Пласт– шөгінді қабаттың тығыз тасындылары.
Полигон– сынақтар жүргізуге арналған жер учаскесі.
Профилактика – алдын алу шараларының жиынтығы.
Пульс– қан тамырларында білінетін жүрек қағысы.
Радиация– бір денеден келіп жатқан сәулелену.
Радиоактивті ластану– атмосферда, суда, жерде радиоактивті заттардың болуы.
Радиоактивтілік –белсенді радиосәуле шығаруы мен атомдық ядроларының ыдырауы.
Радиофобия– радиациялық залалданудан үрейлену.
Радиациялық авария– аталған нысанды қалыпты пайдалану жобасымен алдын алакөрсетілген шекарасынан радиоактивті заттар және ионизациялаушы сәулелердің шығуы мен төгілуіне алып келетін, мөлшері пайдалану қауіпсіздігінің белгіленген шегінен асатын, радиациялы – қауіпті нысандағы авария.
Радиоактивті ластану– жер үстінің, атмосфераның, судың болмаса азық –түліктің, тағамдық шикізаттың және әртүрлі заттардың радиациялық қауіпсіздік және радиоактивті заттармен жұмыс істеу ережелеріндегі бекітілген шама денгейінен асатын мөлшердегі радиоактивті заттармен ластануы.
Радиациялы қауіпті нысан– радиоактивті заттарды сақтайтын, өңдейтін, пайдаланатын немесе тасымалдайтын нысан. Ондағы авария немесе оның қирауы кезінде адамдарды, ауылшаруашылық малдары мен өсімдіктерінің, шаруашылық нысандарының, сондай-ақ қоршаған табиғи ортаның иондаушы сәулелермен сәулеленуі немесе ластануы болуы мүмкін.
Радиоактивті ластану аймагы– аймағында радиоактивті ластануы бар территория немесе аймақ.
Радиациялық қоргау режимі– иондаушы сәулелердің адамдарға әсерін төмендету мүмкіндігі мақсатыңда радиоактивті ластану аймағындағы қорғаудың әдістері мен тәсілдерін пайдалану және халықтың іс - әрекетінің тәртібі.
Радиациялық бақылау – радиоактивтізаттармен иондаушы заттардың басқа да көздерімен жұмыс кезіндегі радиациялық қауіпсіздікті және санитарлы ережелердің нормаларын сақтауды қадағалау, сондай-ақ адамдардың сәулелену деңгейі және нысандағы және қоршаған ортадағы радиациялық жағдай жөнінде хабарлама алу.
Рация– тасымалдауыш радиостанция.
Реанимация –ағзаның клиникалық өлімкезеңінде қайта тірілуі.
Сал –бірнеше қатарғабекітілген бөрене.
Санитар –кіші лауазымды медициналық қызметкер.
Санитарлық тазарту– адам бойынан зақымданған тері және шырышты қабықтарын механикалық тазалау менжуу, сонымен қатар ТЖаймағынан шыққан кезде олардың аяқ киімдері мен киімдерін залалсыздандыру.
Сәулелену – тірі ағзаларға радиоактивті сәулелердің әсер етуі.
Сел – лай – тасты қатты ағын.
Сейсмология – жер бетінің тербелісін зерттейтін геофизика ғылымының бөлігі.
Смог– ауаның қатты ластануы.
Спазм – бұлшықеттердің жиырылуы, тырыспа.
Су басу – ғимараттың астыңғы бөлігіне судың кіруі.
Судың көтерілу жылдамдығы – су басу кезінде су деңгейінің көтерілуі.
Су басуалаңы – су басқан аймақ.
Су қойма – суды сақтауға арналған жасанды су қоймасы.
Су тасқыны – қардың еруі немесе жауын-шашын кезіндегі өзендерде су деңгейінің көтерілуі.
Сүңгуір адам– су астында жұмыс істейтін адам.
Табиғи сипаттағы төтенше жағдайлардың аймағы– төтенше жағдай ошағының пайда болу нәтижесінде немесе басқа аудандардан табиғи сипаттағы төтенше жағдайлар пайда болған, оның зардаптары таралғаны болып табылады.
Төтенше жағдай(ТЖ) – адамдардың қаза табуына әкеліп соққан немесе әкеліп соғуы мүмкін, олардың денсаулығына, қоршаған ортаға және шаруашылық жүргізуші нысандарға нұқсан келтірген немесе келтіруі мүмкін, халықты едәуір дәрежеде материалдық шығындарға ұшырататын, тіршілік жағдайын бұзған немесе бұзуы мүмкін авария, зілзала немесе апат салдарынан белгілі бір аумақта туындаған жағдай.
ТЖ аймағы– ТЖ пайда болған белгілі бір аймақ.
ТЖ аймағында халықты қорғау– адамдардың қаза болуын төмендету немесе алдын алуға бағытталған шаралар.
ТЖ қауіптілік– ТЖ аймағында қауіптіліктің пайда болуымүмкін немесе сол кезде болған жағдай.
ТЖ аймағындағы жұмыстарға арналған техникалық құралдардың кешені– ТЖ аймағында жұмыстар жүргізу үшін арналған негізгі жәнеқосымша техникалық құралдар.
ТЖ жою– ТЖ пайда болған кезде және адамдардың денсаулығын сақтау және өмірін қорғауға, материалдық шығыңдардың көлемін азайтуға, сонымен қатар ТЖ аймағын жоюға бағытталған құтқару, авариялық-қалпына келтіру және басқа да шұғыл жүргізілетін жұмыстар.
ТЖ ошағы – нәтижесінде ТЖ пайда болу қауіпі бар қауіпті табиғи немесе техногендік құбылыс.
ТЖ қауіпсіздігі– ТЖ қаупінен халықтың, шаруашылық нысанының, өсімдіктердің, қоршаған ортаның қорғаныс жағдайы.
ТЖМЖ – ның күштері мен құралдары (төтенше жағдайды ескерту және жоюдың мемлекеттік жүйесі)– төтенше жағдайдың алдын алу және жою үшін арналған күштері мен құралдары.
ТЖ дайындық– халықты және материалдық құндылықтарды қорғау үшін алдын ала жүргізілетін шаралардың кешені.
Төтенше жагдайлардагы өнеркәсіптік қауіпсіздік- төтенше жағдай аймағындағы өнеркәсіптік авария және апат кезінде халықты, өнеркәсіп қызметкерлері құрамын, шаруашылық нысандары мен қоршаған табиғи ортаны қауіптен қорғау жағдайы.
Төтенше жагдай кезінде өнеркәсіптік қауіпсіздікпен қамтамасыз ету- төтенше жағдай аймағындағы өнеркәсіптік авариялар мен апаттарды болдырмауға бағытталған құкықтық нормаларды қабылдау және сақтау, экологияны қорғау, салалық немесе ведомстволық талаптар мен ережелерді орындау, сондай-ақ ұйымдастырушылық, технологиялық және инженерлі – техникалық іс-шаралар жиынтығын жүргізу.
Техногенді сипаттағы төтенше жағдайлар - өндірістік, транспорттық және басқа да авариялардың, өрттердің (жарылыстардың), қатты әсер ететін радиоактивті және биологиялық қауіпті улы заттардың төгілуімен (төгілу қаупімен) байланысты авариялардың, ғимараттар мен құрылыстардың кенеттен құлауының, платиналардың бұзылуының, тіршілікпен қамтамасыз етудің, электро энергетикалық және коммуникациялық жүйесіндегі, тазалау құрылыстарындағы авариялардың салдарынан болуы мүмкін.
Техногенді сипаттағы төтенше жағдайдың шыгу көздері– бұл қауіпті техногенді оқиға (өндірістік нысандардағы немесе транспорттағы авариялар, өрттер, жарылыстар немесе әр түрлі энергияның шығуы, өмір мен денсаулыққа қауіпті заттардың шығумен байланысты авариялар немесе олардың қаупі, ғимараттар мен құрылыстардың құлауы, тіршілікпен қамтамасыз ету жүйесіндегі авариялар) нәтижесінде белгілі бір аймақ, нысанында немесе аймақта орын алған техногенді сипаттағы төтенше жағдай.
Техногенді сипаттағы төтенше жағдай көзінің зақымдаушы факторы – бұл тиісті параметрлермен анықталатын немесе көрінетін, физикалық, химиялық және биологиялық іс-әрекеттермен немесе көріністермен сипатталатын қауіпті оқиғаның құрастырушысы.
Техногенді сипаттагы төтенше жагдай көзінің зақымдаушы ықпалы– бір немесе жиынтықты техногенді сипаттағы төтенше жағдай көзінің зақымдаушы факторының адамдардың, ауылшаруашылық малдарының өмірі мен денсаулығына және өсімдіктерге, экономика нысандарына және қоршаған табиғи ортаға жағымсыз әсер етуі.
Техногенді қауіп– нысандарды қалыпты пайдалану процессіндегі адам мен қоршаған ортаға тікелей немесе жанама зияндығы түрінде, болмаса пайда болуы кезіндегі адамға және қоршаған ортаға техногенді сиаттағы төтенше жағдай көзінің зақымдаушы әрекеті ретінде жүзеге асатын техникалық жүйесінің, өндірістік немесе транспорттық нысандарының өзіне тән ішкі жағдайы.
Тас құлау – тік тау беткейлерінен тау массасының, тау жыныстары бөліктерінің құлауы.
Тәжірбие– практикалық меңгерген білімнің, дағдылардың, іскерліктің жиынтығы.
Табиғи ТЖ – пайда болу себебі табиғат күштері болып табылатын ТЖ
Тамыр– жүрекке баратын қанның қан тамыры.
Тар ағыс– өзен арнасы учаскесінің тарылуы.
Тар шат– тар шатқал, жердегі терең жарықша.
Тайфун– ірі қиратушы күшті қара дауыл.
Такелаж– жүктерді көтеру және тасымалдауға арналған жабдықтардың жиынтығы.
Техника– жабдықтардың, құралдардың, механизмдердің, еңбек құралдарының жиынтығы.
Техногендік ТЖ– адамның өндірістік іс-әрекетінен болған ТЖ.
Тоғай- жергілікті ортадағы айрықша учаске.
Толқын –су бетінің тербелісімен сипатталатын су бірлігі.
Токсикоз –ағзаның уланған кезіндегі жағдайы.
Токсин –улы зат.