Ауыз кілегей қабығының дерматоздар кезінде өзгеруі
Көптеген дерматоздардың алғашқы белгілері ауыз кілегей қабығында білінеді. Сондықтан ауыз кілегей қабығы мен тері қатар жарақаттанған жағдайда, аурудың диагнозын дәрігер-дерматлогпен кеңесе отырып нақтылаған және емдеген тиімді болады.
Ауыз кілегей қабығы және еріндер жиегі қызыл жалпақ теміреткі, қызыл жегі, акантолиздеуші және акантолиздемеуші күлбіреуікше, теріннің герпеске ұқсасқабынуы кезінде жиі жарақаттанады,
Қызыл жалпақ теміреткі (ҚЖТ)
Қызыл жалпақ теміреткі(красный плоский лишай – Lichen ruber planus) – тері мен кілегей қабықты аймақтардың беті мүйізгектенетін папулалар шығуымен сипатталатын қабынбалы ауруы. Ауыз кілегей қабығы ауруларының ішінде қызыл жалпақ теміреткі жиі кездеседі және 50-75% құрайды.
| Сурет -28. Қызыл жалпақ теміреткі, қарапайым түрі |
Бұл аурумен көбінесе жастары 30-60 арасындағы әйел адамдар ауырады. Соңғы кездер бірен-саран жағдайда ауру 20 жастан кейін ер адамдар арасында да кездесіп тұр.
Аурудың себебі әлі анықталмаған. Соңғы кезде ұсынылған нейрогендік, вирустық, тұқым қуалаушылық және токсико-аллергиялық теориялар әлі толық дәлелдене қойған жоқ.
Біраз авторлар (О.Ф.Робинович, Л.М.Ханухова, Б.В.Пинегин, 2000) ауруды аутоаллергиялық аурулар қатарына жатқызады және оның дамуына Т-клеткаларға аутоантиген жеткізуші және қабыну туындататын цитокиндер құрушы Лангерганс клеткалары үлкен рөл атқарады деп санайды.
Қызыл жалпақ теміреткі асқазан-ішек жолы, бауыр және ұйқы безі аурулары бар адамдарда жиірек кездеседі. Аурудың ауыр ағымды түрі сусамыр (қант диабеті) және гипертония ауруы қатар кездесетін науқастарда кездеседі және Гриншпан синдромы деп аталады.
Аурудың дамуында жергілікті ықпалдардың да (әртүрлі зақымдар, сапасыз және әртүрлі материалдардан жасалған протездер, гальванизм жағдайы, дисбактериоз, созылмалы қабыну ошақтары) маңызыды рөл атқаратынын атап өту керек.
Қызыл жалпақ теміреткінің ағымы. Көпшілік жағдайда ауру аса білінбей басталады, бірлі-жарымды папулалар шығып, біртіндеп көбейіп, ауыз кілегей қабығының біраз аумағына жайылады. Бұл кезде ауру кездейсоқ анықталуы мүмкін (дәрігер-стоматологқа басқа шағымдармен келгенде немесе науқастың өзі байқауы мүмкін). Созылмалы үрдіс табанды түрде ұзақ дамиды, ауық-ауық өршіп тұрады. Сирек жағдайда ҚЖТ жедел басталады және жалқықтана-қызарған, эрозиялы-жаралы түрінде қатты ауыру сезімі мазалап, сөйлеу және ас қабылдау қиынға соғады.
Қызыл жалпақ теміреткі кезінде патологиялық үрдіс үдеп қана қоймай, кейдде өз бетімен кері дамуы мүмкін, қабыну үрдісі басылып, папулезді бөртпелер жойылып кетеді.
Кейбір жағдайларда эрозиялар мен жаралардың жазылуы нәтижесінде нәзік атрофиялаушы тыртықтар қалады.
Клиникалық көрінісі. Қызыл жалпақ теміреткі кезіндегі негізгі бөрткен-беті мүйізгектенген, диаметрі 0,2-3 мм домалақ немесе полигональды (көпбұрышты) папула.
Тері бетіндегі папулалар күлгін немесе көкшіл-қызыл түсті, беттері жазық және балауызға ұқсас жылтыр. Ал ауыз кілегей қабығында шамадан тыс мүйізгектенудің және үйкеліске ұшыраудың нәтижесіндепапулалар ақшыл-сұр түске ие болады және өзгермеген кілегей қабық бетінде анық көрінеді.
Басқа да клиникалық ерекшеліктері негізінде қазіргі кезде ауыз кілегей қабығында және еріндер жиегінде кездесетін аурудың алты түрін ажыратады: әдетті, жалқықтана-қызарған, эрозиялы-жаралы, буллезді, гиперкератозды және атипиялы. Дәрігер-стоматологқа көрінуге келетін науқастарда көбіне үш түрі (әдетті, жалқықтанақызарған және эрозиялы-жаралы) кездеседі.
Әдетті немесе қарапайым түрі (типичная или простая форма) жиірек кездеседі. Ұсақ маржан түстес папулалар жеке немесе топтаса, әртүрлі өрнектер (шілтер торына, сақынаға, бұтаға, жапырақ өзектеріне, қар ұшқынына ұқсас) құрып, өзгермеген кілегей қабық бетінде аздап көтеріңкі орналасады және кедір-будырлы рельеф береді.
Қызыл жалпақ теміреткі бөрткендері көбінде азу тістер тұсындағы екі ұрттың кілегей қабығында (сурет) ауыспалы қатпарларға жайыла орналасады. Тілдің үстінде және бүйір беттерінде орналасқан папулалар біріге отырып, әртүрлі көлемді (0,5-2 см дейін) ақшыл-сұр түсті лейкоплакия табақшасына (бляшкаға-тоғаға) ұқсас құрылымдар жасай орналасады. Бұл аймақтарда тіл бүртіктері толық атрофиялануға ұшырап жойылады немесе жартылай атрофияланып, ала сарт кетеді (сурет). Папулалар тек еріндер жиегінде сирек жағдайда орналасады және олар біріге келе ақшыл-сұр түсті жолақтар немесе жұлдызшылар пішініне ие болады. Еріндер жиегінде және кілегей қабығында орналасқан қызыл жалпақ теміреткі аймағында көп жағдайда еріннің гландулярл қабынуы дамиды. Қызыл иек, таңдай, ауыз түбі сирек жарақаттанады. Аурудың бұл түрінде ауыру сезімі аса мазаламайды, науқастар көбіне жарақат ошағындағы ысып-күю, құрғау, тырысу, сезімдеріне және кедір-бұдырлық білінетініне шағымданады. Көп жағдайда субъективтік белгілер болмағандықтан, басқа шағымдармен дәрігер-стоматологқа келгенде, кездейсоқ анықталады.
Ауыз ішінде және еріндер жиегінде қызыл жалпақ теміреткі бөрткендері симметриялы орналасады.
Тері бетіндегі папулалардың көлемі үлкендеу (2-5 мм), полигональды пішіндес, көбіне білектер, тізе, қарын және арқа терісінде орналасады.
Папулалар көкшіл-қызыл түсті, алғашқы кезде беттері тегіс, жүре келе ақшыл-сұр түсті қабыршақтар табылып балауызға ұқсап жылтырай бастайды. Олар кейде жеке-жеке, ал көпшілік жағдайда топтаса орналасады және аздап қышып, ысып-күюіп миазалауы мүкін.
ҚЖТ-нің әдетті түрінің диагнозын нақтылау ауру анамнезін мұқият сұрастырып, жарақат ошағын жақсылап қарап тексеру керек, қажет болса 2-4 есе үлкейтіп (лупаның көмегімен) көруге болады. Папулалар бетін қалақшамен қырған кезде алынбайды, иодты-калий ертіндісімен (Люголь ертіндісі) боялмайды, аймақтық лимфа түйіндері ұлғаймайды.
Ультракүлгін сәуле жібергенде (люминесценттік диагностика) жарақат ошағы ақ-көгілдір жарық береді.
Аурудың бұл түрін жазық лейкоплакиядан, Фордайс гранулаларынан (денешіктерінен), екіншілік мерез папулаларынан, жалған жағақты кандидоздан, созылмалы қызыл жегіден, кейде Боуэн ауруынан ажырата білу керек.
Жазық лейкоплакия кезінде жарақат ошағы көбіне біреу ғана және көлемді, белгілі пішінсіз болады. Кілегей қабық бетінен аса көтеріңкі орналаспайды, беті жазық, жиегі тегіс емес. Зақымдаушы ықпал әсер ететін аймақта, ауыздың алдыңғы бөлігінде жиірек орналасады.
Фордайс гранулалары торы дәніне ұқсас шошырай эпителий қабаты астында, кілегей қабықтың рельефін өзгертпей, екі ұрттың артқы бөлігінде, үлкен азу тістер тұсында және сыртында орналасады.
Екіншілік мерез папулаларының көлемдері үлкендеу, тығыздау консистенциялы, домалақ пішінді, төңірегі қызыл қабыну жолағымен қоршалған. Беттерінің ақшыл-сұр түсі эпителийдің мүйізгектенуі нәтижесінде емес, өліеттенуі нәтижесінде пайда болған. Аймақтық лимфа түйіндері ұлғайған, серологиялық реакциялар (Вассерман және шөгу реакциялары) оң болады.
Ауыздың жалғанжарғақты кандидозы кезінде ақ түсті ірімшікке ұқсас қақ оңай алынады, кілегей қабықта қызарып ісіну байқалады. Алынған қақта көп мөлшерде саңырауқұлақтар анықталады.
Қызыл жегі кезінде де гиперкератоздану ошағы тұтас және жолақ, доға, жұлдыз пішінді болуы мүмкін, инфильтратты негізде орналасады, орталық аймағы атрофияға ұшырайды.
Боуэн ауруы кезінде ақ-сұр түсті ошақ пайда болады, беті тегіс емес барқыт түктеріне ұқсас келеді, төңірегінде ашық-қызыл түсті қабыну ошағы байқалады. Цитологиялық зерттеу кезінде атипиялық клеткалар анықталады.
Гиперкератозды түрі (гиперкерототическая форма). Аурудың бұл түрі сирегірек кездеседі, көбінесе ауыз күтімі нашар, кілегей қабығы толассыз тітіркендіргіштер әсерінен (ащы, қышқыл тағамдар, ішімдік, шылым сияқты) ұшырайтын адамдарда байқалады. Бұл кезде папулалар бетіндегі эпителий қабатының шамадан тыс мүйізгектенуіне байланысты кілегей қабық бетінен көтеріңкі орналасқан, жиектері анық ақ немесе ақшыл-сұр түсті табақшаға ұқсас тығыздау консистенциялы құрылым анықталады және төңірегінде жеке папулалар тобы да кездеседі. ҚЖТ-нің гиперкератозды түрі екі ұрт және тілдің кілегей қабығында жиірек орын алады. Тілдің үстінде жеке-жеке орналасқан папулалар кепкен әк немесе фарфор тамшыларына ұқсас келеді. Гиперкератозды түрін лейкоплакияның веррукозды түрінен ажырата біду керек.
Жалқықтана - қызарған түрінде (экссудативно-гиперемическая форма) папулалар орналсақан кілегей қабық аймағында қабыну үрдісі байқалады. Сондықтан науқас ауыз ішінің белгілі бір аймағында ыстық және қышқыл, тәтті, тұзды тағамдар қабылдаған кезде ауыру сезімі мазалайтынына шағымданады. Қарап тексергенде, шағым жасалған аймақта кілегей қабық қызарып, ісінгені байқалады, папулалар көтеріңкі болудың орнына домбыққан кілегей қабыққа батып кеткендіктен, кейде анықтау қиынға соғады. Жарақат ошағын Люголь ертіндісімен бояғаннан кейін анық көріне бастайды. Эпителий қабатының бүтіндігі бұзылмайды және аймақтық лимфа түіндері ұлғаймайды. Кейбір жағдайларда аурудың жалқықтана-қызарған түрі саңырауқұлақ инфекциясы әсерінен дамуы мүмкін. Сараптамалы диагнозын қызыл жегі ауруымен, ауыздың жедел атрофиялаушы кандидозымен және Боуэн аурумен жүргізеді.
Жедел атрофиялаушы ауыз кандидозы кезінде кілегей қабық қатты қызарады және құрғақ болады, ысып-күйіп, ашып ауырады, беті аз да болса ірімшікке ұқсас қырғанда алынатын қақапен жабылады. Қақтың құрамында көп мөлшерде ашытқығы ұқсас саңырауқұлақтар кездеседі.
| Сурет - Қызыл жалпақ теміреткі, жаралы –эрозиялы түрі |
Эрозиялы-жаралы түрі (эрозивно-язвенная форма) аурудың ең ауыр түрі. Бұл түрі өз бетімен, кейде әдетті және жалқықтана қызарған түрлерінің асқыну ретінде дамуы мүмкін. Бұл кезде қызарып-ісінген кілегей қабықта эрозиялы және жаралы ошақтар пайда болады, бірақ олардың төңірегінде папулалар өрнегі сақталады. (сурет). Эрозия мен жаралар белгілі пішінсіз болады, көлемдері 1-3см беттері оңай алынатын ақшыл-сары түсті өліетті-фибринді қақпен жабылады және оны алуға әрекет жасаған кезде оңай қанайды. Эрозиялы-жаралы ошақтар біреу, кейде бірнешеу болады және қатты ашып ауырып мазалайды. Мұндай эрозиялар мен жаралар кейд тез жазылып, қышқыл, тәтті тағамдар, тыңайтқыштар қолдану нәтижесінде ерте піскен қызыл түсті жас көкөністер мен жемістер (қызанақ, құлпынай) қабылдаған кезде қайтадан пайда болады.
Кейбір эрозиялар мен жаралар ұзақ уақыт жазылмаған кезде қатерлі ісікке де ауысуы мүмкін (1-5% жағдайда).
Буллезді түрі (буллезная форма) сирек кездеседі. Папулалы бөрткендер шыққан аймақта диаметрлері 1-10 мм көпіршік немесе күлбірек бөрткендер пайда болып, тез жарылып, эрозияға айналады. Қуысты элементтердің ішінде сарысулы немесе геморрагиялы (қанды) сұйық болады, кілегей қабықта сақталу уақыты бірнеше сағаттан екі тәулікке дейін. Пайда болған эрозиялар тез жазылады. Аурудың буллезді түрінің ағымы әртүрлі болады, күлбірек бөрткендер бірнеше айдай шығып тұруы мүмкін, кейде папулалы бөрткендермен қатар, кейде олар шыққанға дейін немесе олар шыққаннан кейін пайда болады.
Кейде папулулар орналасқан аймақта ұсақ сілекей бездері де қабынуға ұшырап, шығарушы түтіктері бітуі нәтижесінде ретенциялық кисталар дамиды. Біраз уақыттан кейін олар жарылып, эрозиялы ошаққа айналады. Көпшілік жағдайда бұл кисталарды ҚЖТ кезіндегі буллезді бөртпелер деп қабылдауға болады.
Аурудың диагнозын дұрыс нақтылау үшін, эрозиялы-жаралы және буллезді түрлерін бір-бірінен, зақымдану эрозияларынан, күлбіреуікшіден, ауыздың дәрілерден қабынуынан, лейкоплакия мен қызыл жегінің эрозиялы-жаралы түрлерінен, қайталамалы герпестен ажырата білу керек.
ҚЖТ-нің сипатталған түрлерін жеке ауру деп санамай, осы аурудың даму сатылары деп қарастыруға болады, себебі, олар бір-біріне ауысып тұрады. Тиімді емдеу жүргізілмеген жағдайда ауыз кілегей қабығындағы қызыл жалпақ теміреткі ошақтары қатерлі ісікке ауысуы мүмкін. Бұл жағдай көбінесе жасы ұдғайған адамдарда аурудың эрозиялы-жаралы және гиперкератозды түрінде 15-30% жағдайда орын алады. Қатерлі ісікке ауысудың алғашқы белгілері – жарақат ошағының астында және жиегінде тығыздану белгілерінің пайда болуы, мүйізгектену үрдісінің күшеюі, ұзақ жазылмаған эрозия және жара беттерінде вегетациялы құрылымдардың пайда болуы.аурудың аталған түрлері факультативті обыралды ауруларға жатады, олардың қатерлі ісікке ауысуына ықпал ететін көптеген факторларды атауға болады: әртүрлі ағзалардың созылмалы аурулары, ауырлаған тұқымқуалаушылық, ауыздң дұрыс күтілмеуі, кілегей қабықты жарақаттаушы факторлар, гальванизм, дисбактериоз, шылым мен ішімдіктің, ащы-қышқыл тағамдардың әсері, емдеу үшін тіндерді күйдіретіндәрілерді қолдану.
Патологиялық гистологиясы. Аурудың әдетті түрінде эпителий де гипер- және паракератоздану, акантоз (сурет) байқалады. Кейде тйішікті (дәнді) қабатта құрылады. Нағыз кілегей қабықтың жоғарғы қабатында жайыла орналасқан қабыну инфильтраты (көбіне лимфциттер мен плазмоциттерден тұратын) және клеткалардың базальды жарғақтан эпителий қабатына шығуы (экзоцитоз) байқалады. Ал жалқықтана-қызарған түрінде дәнекер тінде қан тамырларының гиперемиялануы (қызаруы), домбығу анықталады.
Эрозиялы-жаралы түрінде гипер- және паракератоздану мен қатар эпителийдің бұзылуы, эрозия мен жараға тән ақаулар, дәнекер тінде қан құйылу ошақтары орын алады. Буллезді түрінде эпителий астындағы тәнекер тінде аумақты домбығумен қатар күлбірек бөрткенге тән қуысты ошақтар кездеседі, олардың астын ала домалақклеткалы инфильтраттар орналасады.
Емі. Қызыл жалпақ теміреткімен ауырған науқас – толық клиникалық зерттеуден өтуі керек, жүйке жүйесінің, асқазан-ішек жолының жағдайына жете көңіл бөлініп, қан қысымының, қандағы глюкозаның деңгейі анықталу керек. Анықталған ауру болса, арнаулы мамн да емдеу шараларын жүргізгені тиімді болады.
Дәрігер-стоматолог емдеуді ауыз ішін сауықтырудан бастайды, жарақаттаушы себептерді жойып, әртүрлі металқұрамды ортопедиялық конструкциялардың болмауын қамтамасыз етеді. Алмалы-салмалы протездер түссіз пластмассадан жасалып, амальгамадан қойылған пломбылар басқа пломбылармен (цементтен, композиттен) ауыстырылады. Шылым шегуді, ішімдік, ащы-қышқыл тағамдарды қабылдауды тоқтатып, ауыз гигиенасын үнемі сақтау тұралы кеңес беріледі.
Қызыл жалпақ теміреткінің әдетті, гиперкератозды, жалқықтана-қызарған түрлерін жергілікті емдеудің үлгілері ұқсас. Дегенмен жалқықтана-қызарған түрінді ауыруды басатын, қабылдануды тоқтататын дәрілерді қолдаған да тиімді болады. Ауызды булау және шайқау үшін қайнатылған немесе бұқтырылған емдік шөптердің тұнбаларын пайдаланған жөн.