Жылу реттеу процестері: жылу өндіру, жылу беру, машықтық жылу реттеу, гипо- гипертермия жағдайындағы жылу реттеу
Дене температурасының тұрақтылығы тек жылу түзу және оны бөлу процестері тепе-тең болған жағдайда ғана сақталады. Бұл тепе-теңдік арнаулы физиологиялық тетіктер – химиялық және физикалық жылу реттеу механизмдері,- арқылы реттелінеді. Осы тетіктер арқылы денеде түзілген жылу шығын болған жылудың орнын толтырып отырады.
Химиялық жылу реттеу, немесе жылу өндіру, организмдегі зат алмасу процесін күшейту не бәсендету арқылы жүреді. Жылу қызмет әрекеті күшті органдарда – ет талшығында, бауырда, мида, бүйректе, ішкі секреция бездерінде, жүректе – көбірек түзіледі. Тыныштық жағдайында организмде түзілетін жылудың 25 пайызы бұлшық етте, 20% – бауырда, 13% – мида, 11% жүректе, 7% бүйректе, 5% теріде, ал қалған 19% басқа мүшелерде түзіледі. Дене жұмысы кезінде жылудың 70-75% бұлшық етте түзіледі. Дене еттерінің жәй ширығуының өзі жылу өндіруді 10 пайызға, ал қимыл-қозғалыс – 60-80 пайызға арттырады.
Жылудың түзілуіне қоршаған орта темлературасы зор әсер етеді. Ол жоғарыласа жылу түзу азаяды, ал төмендесе – артады. Суық ауа әсерімең бұлшық еттер еріксіз жиырылып, дене дірілдей бастайды. Осыған байланысты бұлшық еттердегі зат алмасу процесі күшейіп, жылу өндіру артады.
Қазіргі кезде жылу түзуде өкпенің маңызды рөл атқаратыны жайлы пікірлер айтылуда. Өкпенің арнаулы жасушалары – гистиоциттер, Қан құрамынан сүзіп алған майлар осы жерде тотығып, ыдырайды.
Осының нәтижесінде түзілген жылу бір жағынан өкпеге келген ауаны жылытады, екіншіден, қан арқылы бүкіл денеге тарайды. Сондықтан кейбір зерттеушілер өкпені химиялық жылу реттеу тетітінің негізгі мүшесі, ал бұлшық ет бұл процесте тек қосымша қызмет атқарады деген пікір айтуда.
Сыртқы орта температурасының өзгеруіне байланысты денеден жылу бөлу процесі де өзгеріп отырады ауа температурасы төмендесе жылудың сыртқа берілуі азайып, ал ол жоғарыласа – көбейіп отыра-ды. Дене жылуын сыртқа беруді күшейтіп, не азайтып отыратын физиологиялық процестер жиынтығын физикалық жылу реттеу деп атайды. Денеден жылу шығару қарқыны тері тамырларының, тер бездерінің, терінің бірыңғай салалы ет талшықтарының күйіне, дененің кеңістікгегі жағдайына байланысты өзгеріп отырады. Денеден жылу өткізу, конвекция, радиация (сәуле шашу) және булану сияқты фи-зикалық процестердің арқасында бөлінеді.
Өткізу деп жылудың денемен жанасқан температурасы төмен зат-тарға берілуін айтады (мысалы, құс денесінен жылудың ұяға берілуі). Конвекция деп жылудың денемен жанасқан ауа ағынына берілуін ай-тады. Ауа ағыны жылдамдаса, конвекция күшейеді. Сәуле шашу деп денеден жылудың инфрақызыл сәулелермен таралуын айтады. Булану деп сұйықтың (тердің) газ тәрізді күйге айналуын айтады. Жылудың белгілі бір бөлігі зәр және нәжіс арқылы да бөлінеді. Жалпы денеден бөлінетін жылудың 70 пайызы конвекциялық және радиациялық жолмен шығарылады. Қоршаған орта мен тері температурасының айырмасы неғүрлым көп болса, соғүрлым жылу тез бөлініп шығады. Тері тамырларының кеңеюі жылу шығаруды арттырады. Денеден бөлінген тердің әр грамы 2,42 кДж жылу шығарады. Тері тамырларының тарылуы, тері шелінің қалындауы жылудың бөлінуін азайтады.
Дене температурасын реттейтін орталық аралық мидың гипотала-мус аймағында орналасқан. Гипоталамустың алдыңғы бөлімінің тор-шалары қан температурасының жоғарынауына реакция береді де, жылу бөлу орталығын, ал артқы бөлімінің жасушалары қанның салқындауына реакция беріп, жылу түзу (өндіру) орталығын құрайды. Жылу реттеу орталыгы не рефлекстік жолмен, не гуморальды түрде қозады.
Жылуды рефлекстік жолмен реттеуде тері рецепторлары маңызды қызмет атқарады. Терінің жылылықты не суықтықты қабылдайтын рецепторы қозғанда тітіркеніс нерв орталығына беріліп, одан әрі вегетативтік нервтер немесе ішкі секреция бездері арқылы зат алмасу процесінің қарқынын өзгертеді. Сонымен қатар мұндай кезде еттердің әрекеті, тамырлар арнасы, тер бөлу процесі, тынысты реттейтін орта-лық қызметі өзгереді.
Жылуды гуморальды реттеу қан температурасының қан тамырларындағы немесе гипоталамустағы терморецепторларға әсері нәтижесіңде атқарылады.
Жылуды реттеу процесіне үлкен ми жарты шарларының (маңдай бөлігінің) жасушалары да қатысады. Ми қыртысын сылып тастаса, жылуды реттеу процесі нашарлайды. Сыртқы орта температурасының ауытқуларына шартты рефлекстер оңай қалыптасады.
48. Шынығудың физиологиялық мәні. Адам организмінің қарсы тұру мүмкіндігін жоғарылатын шаралардың бірі - шынығу.Шынығу дың классикалық мысалына жататындар: суықпен шынығу, су процедуралары, кез – келген табиғат жағдайында жаттығу жүргізу. Шынығудың физиологиялық мәні - тітіркендіргіштерді қабылдауда организмнің оған сезімталдығының кемуі болып табылады. Төменгі температура терморецепторларға күнделікті әсер ететін болса , терморецептор суыққа деген өзінің қозымдылығын төмендетеді.Сондықтан,адам қысқы уақытта сұға түсе алады, жауын астында қалса да,суық тию ,қабыну ауруларымен аурмайды.
Қазіргі таңда жоғарғы және төменгі температураларды кезектестіре отырып құнды деп есептелінеді. Бірақ, зерттеулер бойынша организмнің қарсы тұру мүмкіндігін жоғарлатуда негізгі рөлді төменгі температураға шынығу алады.Адамның жаттыққандығын жоғарлататын және оның денсаулығын нығайтатын тәсілдің бірі белгілі бір деңгейде гипоксияны қолдану . Оған тау халықтарының ұзақ мерзім өмірі сүруін мысалға алуға болады. Кейінгі кездегі зерттеулер гипоксияның белгілі бір шамасын қолдану (адамның 2 – 2,5 мың метр биіктікте болуы) организмнің арнайы емес (спецификалық емес) резистенттілігін жоғарылататындығын дәлелдеді. Гипоксиялық фактор ұлпаларға оттегінің берілуін жоғарылатады,ұлпаларда өтетін реакцияларға қатысатын ферменттерді белсендіреді,қан айналу және тыныс алу жүйелерінің қорын үнемді жұмсауға жағдай жасайды.
Сонымен,организмнің бейімделуін белгілі деңгейді басқаруға болады.Ескертетін жағдай, организмнің әртүрлі қызметтерінің жоғарылап, белгілі бір қордың жиналуымен де сипатталады. «Бейімделу бағасы» әсер фактордың мөлшерімен және организмнің жеке бас ерекшеліктеріне тәуелді болады. Егер әсер етуші фактордың деңгейі стресс – реакцияға әкелетін болса , сонымен қатар ол организмнің генетикалық тұрғыдан қарсы тұру мүмкіндігі жоғары болмаса,бейімделу әр түрлі аурулардың туындауы мүмкін : асқазан жарасынан бастап жүрек – тамыр иммундық жүйе ауруларына.