Биосфера және ноосфера туралы В.И. Вернадскийдің түсінігі
Биосфера – жердин тири организмдердин барша кауымдастыктарынын ж/е планетанын олармен уздиксиз алмасуда болатын болигинен туратын ерекше кабыгы. Бул терминди 1875ж жердин тири организминкурайтин кабыгы ретинде австралиялык геолог Э.Зюсс усынган еди,ж/е ол биосф-нын биол-к концепциясынын аукымына сияды деген.
Вернадский (1926ж) биосфера биздин галамшардын галамат жуйеси деген илимди ойлап шыгарды. Онда ол тири заттардын геохимиялык ж/е куаттык урдистеринин негизги жолдарын жазды. Ол биосфера туралы тусиник тек кана организмге гана емес, олардын ортасына да катысты деп таратты. Мунын ози биохимия концепциясына биогеохимиялык ман берди. Буган дейин геологиялык уакыт масштабында Жердин келбетин озгертип жататын кубылыстардын бари таза физ-к,хим-к н/е физико-химиялык урдистер (турлердин шайылуы,еруи,тунуы,т.б)деп карастырылатын.Вернадский тири организмдердингеологиялык роли туралы илимди курды ж/е олардын тиршилик арекеттери Жердин минералды кабаттарынын озгеристерге ушырауынын манызды факторы екенин корсетти. Вернадский б-ша,биосфера – ишинде казир тиршилик бар н/е бурын тиршилик болган ж/е тири организмнин асерине ушыраган не али де ушырап жаткан кабат. Бул кабатка мына заттар косылады:
1. Тири заттар – биздин галамшарды мекендейтин тири организмдер.
2. жансыз заттар – тири организмдердин катысуынсыз пайда болатын заттар(таужыныстар).
3. биожансыз заттар-организмдердин тиршилик арекеттери мен геологиялык урдистердин бирлескен асеринин натижеси болатын биожансыз денелер (топырак,лай,желге мужилген жер кыртысы).
4. биогендик заттар – организмдердин тиршилик урдистери кезинде курылатын ж/е кайта онделетин жансыз заттар (атмосфера газдары,комир,мунай, актастар,т.б)
5. радиоактивти заттар – радиоактивти элементтеринин атомдары.
6. жайылып тараган атомдар
7. гарыш заттары – Жердин бетине гарыштан тусетин заттар (метеориттер,гарыштын шаны).
Биосферанын шектери омирдин тиршилик ету аланына тауелди.Тири организмдердин галамшардагы жалпы кауымдастыгы Вернадский тири зат деп атаган ж/е онын негизги сипаттамасы ретинде жалпы массасын, хим-к курамын ж/е куатын карастырган.
Вернадскийдин биосфера туралы илиминин негизин калаушы ретиндеги кызметинын гылыми ж/е тажирибелик манызы онын оз заманынын билими денгейине адам мен биосферанын биртутастыгын терен далелдеди.Жер бетинде адамнын пайда болуы биосферанын жана куйге, адамнын озинин максаты багытталган арекетимен камтылган, акыл-ойдын кабаты - ноосферага ауысуынын алгышарты болды.адамнын акыл-ойынын ж/е гылыми ойынын ролин багалай келе вернадский келесидей корытынды жасады:
1. Гылыми творчествонын оркендеуи адамнын ози омир суретин ортасы биосфераны озгертетин куш болып табылады.
2. биосферадагы озгеристердин белгилери гылыми ойдын осуимен миндетти турде катар журетин коринистер.
3. биосферадагы озгеристер табиги жаратылыс урдиси ретинде адамнын еркинен тыс оз бетинше журеди.
4. Омир суру ортасы биосфера – галамшардын уйымдаскан кабаты болгандыктан, онын геологиялык узак тиршилик етуи кезинде оган жана озгертуши фактордын – адамзаттын гылыми арекетинын араласуы биосферанын жана куйге –ноосферага кошуинин табиги урдиси болады. Биосфера кайткен кунде де адамнын акыл-ойы «адам-табигат» жуйесинде басым рол аткаратын ноосферага айналады деген онын тужырымы Вернадский ноосфера заны деген атакка ие болды. Белгилери:
1. Литосферадан мех-лык турде шыгарылып,алынып жататын материалдардын молшеринин барган сайын осе тусуи – пайдалы казбалардын кен орындарын игенрудин арта тусуи.
2. откен геологиялык дауирлердеги курылган фотосинтез онимдерин, негизинен энергетикалык максаттарда, жаппай тутыну. Сонын салдарынан биосферадагы хим-к тепе-тендик галамат фотосинтез урдисине карама-карсы жакка ауыикиды. Ал, ол биосферадагы комиркышкыл газынын кобеюине ж/е бос оттегинин азаюына акелип соктырады.
3. Ноосферадагы урдистер Жердин куатынын биосферада адамнын пайда болганына дейингидей жинакталуынын орнына, онын шашырауына акеледи.
4. ноосферада, бурын биосферада болмаган заттардын жалпы саны кобейеди.Биосферанын темирленуи басталады.
5. ноосферанын пайда болуымен жер галамшары сапасы жагынан мулдем баска куйге кошеди. Егер биосфера – жердин сферасы болса, ноосфера кун жуйесинин сферасы. Ноосфера кун жуйесинин адам когамынын зерттеушилик ж/е ондиристик максатындагы аумагына айналады.
9. В.И. Вернадскийдің негізгі биогеохимиялық заңдары.
Биосфера – жердин тири организмдердин барша кауымдастыктарынын ж/е планетанын олармен уздиксиз алмасуда болатын болигинен туратын ерекше кабыгы. Бул терминди 1875ж жердин тири организминкурайтин кабыгы ретинде австралиялык геолог Э.Зюсс усынган еди,ж/е ол биосф-нын биол-к концепциясынын аукымына сияды деген.Биосфера эволюциясынын негизинде галамшарда омирдин пайда болуы мен оркендеуи жатыр. Органикалык заттардын эволюциясы бирнеше кезеннен отти. Олардын 1)биологиялык,зат айналымы бар алгашкы биосферанын пайда болуы,2)коп жасушалы организмдердин пайда болуына байл-ты биосферанын биотикалык компоненти курылыминын курделене тусуи.3) адамзат когамынын пайда болуына байланысты.Адамдардын оз олшеми б-ша биосфера денгейдеги саналы тиршилиги ноосферагаайналуын септигин тигизеди.
Вернадский (1926ж) биосфера биздин галамшардын галамат жуйеси деген илимди ойлап шыгарды. Онда ол тири заттардын геохимиялык ж/е куаттык урдистеринин негизги жолдарын жазды. Ол биосфера туралы тусиник тек кана организмге гана емес, олардын ортасына да катысты деп таратты. Мунын ози биохимия концепциясына биогеохимиялык ман берди. Буган дейин геологиялык уакыт масштабында Жердин келбетин озгертип жататын кубылыстардын бари таза физ-к,хим-к н/е физико-химиялык урдистер (турлердин шайылуы,еруи,тунуы,т.б)деп карастырылатын.Вернадский тири организмдердингеологиялык роли туралы илимди курды ж/е олардын тиршилик арекеттери Жердин минералды кабаттарынын озгеристерге ушырауынын манызды факторы екенин корсетти. Вернадский б-ша,биосфера – ишинде казир тиршилик бар н/е бурын тиршилик болган ж/е тири организмнин асерине ушыраган не али де ушырап жаткан кабат. Бул кабатка мына заттар косылады:
1.Тири заттар – биздин галамшарды мекендейтин тири организмдер. жансыз заттар – тири организмдердин катысуынсыз пайда болатын заттар(таужыныстар).2.биожансыз заттар-организмдердин тиршилик арекеттери мен геологиялык урдистердин бирлескен асеринин натижеси болатын биожансыз денелер (топырак,лай,желге мужилген жер кыртысы).3.биогендик заттар– организмдердин тиршилик урдистери кезинде курылатын ж/е кайта онделетин жансыз заттар (атмосфера газдары,комир,мунай, актастар,т.б) 4.радиоактивти заттар – радиоактивти элементтеринин атомдары. 5. жайылып тараган атомдар 6.гарыш заттары– Жердин бетине гарыштан тусетин заттар (метеориттер,гарыштын шаны).
Биосферанын шектери омирдин тиршилик ету аланына тауелди.Тири организмдердин галамшардагы жалпы кауымдастыгы Вернадский тири зат деп атаган ж/е онын негизги сипаттамасы ретинде жалпы массасын, хим-к курамын ж/е куатын карастырган.
10. Организм және оның өмір сүру жағдайы. Абиотикалық және биотикалық факторлар.
Организмдердин өздери мекендейтин ортамен тыгыз байланыста болады.Сонын әсеринен, организм мен коршаған орта жуйелерiнiн сәйкестиги п.б. орта организмдерге ардайым экологиялык фактолардын комплексимен асер етеди, сондыктан да бейимделушиликтин белгiлерi сол факторлардин барлык комплексине карсы жауап ретiнде пайда болады да, ерекше белгилер туринде билинеди. Тiрi заттар, массасы жагынан, жер шарынын сырткы кабаттарынын кез-келгенинин болар-болмас улесиндей гана болады.Казирги кездеги пайымдаулар б-ша, тири заттардин биздин уакытымыздагы жалпы массасы 2420 млрд. Тонна.
Орта-тири организмдерди коршаган ж/е оларга тикелей де, жанама да асер ететин табигаттын бир болиги.организмдер ортадан омирге кажеттинин барин алады ж/е оган озинин зат алмасуынын калдыктарын болип шыгарады. Ар организм оз ортасы адамнын ондиристик арекетинен туындайтын коптеген элементтерден турады.
Омир суру н/е тиршилик ету жагдайлры – ортанын организмге кажетти, оларсыз тиршилик ете алмайтын ж/е олармен уздиксиз бирликте болатын, элементтеринин кауымдастыгы. Организмнин ортага бейимделуи калыптасушылык д.а. калыптасушылык кабидети – теги омирдин тиршилик етуин мумкин ететин, организмдердин тири калуын ж/е кобеюин мумкин ететин ен негизги касиеттеринин бири. Агзалардын артурли жагдайларда тиршилик ете алуга барлык бейимделулери тарихи калыптаскан. Ортанын организмге асер ететин жекелеген касиеттери мен элементтери экологиялык факторлар д.а. экологиялык факторлардын коптурлилиги абиотикалык ж/е биотикалык болып 2 улкен топка болинеди.
Абиотикалык факторлар – температура, жарык, ауанын ылгалдылыгы, су, жер бетинин бедери, топырак курамы, т.б. органикалык емес ортанын организмге асер етуi. Абиотикалык факторларга ар турли организм табиги сурыптау натижесинде турлише бейимделеди. Осимдик пен жануарлардын ыстыкка, суыкка, ауанын ылгалдылыгына, кысымына, судын ар турли терендигине, химиялык курамына, агысына карай бейимделуи, кейбир жануарлардын кыскы, жазгы уйкыга жатуы, тиршилигин кешки н/е ертенги уакытта откизуи – осы абиотикалык факторлардын асерине байланысты.
Биотикалык факторлар– бир организм тонирегиндеги баска организмдердин тиршилик арекеттеринин тигизетин асерлеринин жиынтыгы. Ол асерлер алуан турли сипатта болады. Бир организм екинши бир организмге корек, тиршилик ортасы болады. Ар турге жататын организдер бир-бирине озара асерин тигизеди. Мысалы, осимдиктер жануарларга кажетти оттегин болип шыгарса, жануарлар атмосферага комиркышкыл газын шыгарады. Бул газды фотосинтез аркылы осимдиктер пайдаланады.