Инвестициялау циклі аудиті
Инвестиция есебінің аудитінің мақсаты – шаруашылық жүргізуші субъекті қолданатын Қазақстан Республикасының тексерілетін кезеңінде қолданылып жүрген құқықтық-нормативтік актіге инвестиция есебі бойынша операцияларға салық салу мен есеп әдістемесін сәйкес белгілеу болып табылады. Инвестиция есебінің аудитінің бағдарламасы келесілер: шаруашылық жүргізуші субъектінің активтерін инвестицияға жатқызу дұрыстығын тексеру; инвестиция есебін жіктеу және белгілеулер бойынша шектеу; инвестицияларды есепке қойғанда олардың құнын дұрыс бағалау; инвестицияларға байланысты операциялардың есебінің дұрыстығын тексеру; инвестициялардың синтетикалық, аналитикалық есебінің жағдайын талдау; бухгалтерлік есеп пен қаржылық есепте шаруашылық операцияларды көрсетудің толықтығы мен дұрыстығын бағалау; инвестициялады түгелдеу мен олардың нәтижелерін бухгалтерлік есепте дұрыс көрсету; инвестицияларға байланысты операциялар бойынша салықтық заңнама талабының сақталуын тексеру қажет.
№26. Негізгі құралдар мен материалдық емес активтер аудиті. Негізгі құралдардың қолда барының, сақталуы мен пайдалану аудиті бағдарламасы келесілер: баланс көрсеткіштерінің Бас кітаптың негізгі құралдар баптары бойынша мәліметтерімен сәйкестігін тексеру (бухгалтерлік баланс); негізгі құралдардың синтетикалық және аналитикалық есебін жүргізудің дұрыстығын тексеру (Бас кітап, 12 және 10 журнал-ордерлер, алғашқы құжаттар); нқ бар болуы мен сақталуын бақылауды қамтамасыз етуді тексеру (материалды-жауапты тұлғалармен келісім-шарттар, түгендеу актілері, инвентарлық карточкалар); нқ қозғалысы бойынша алғашқұ құжаттарды ресімдеудің дұрыстығын тексеру (қабылдау актісі, жөнделген объектілерді қабылдау-тапсыру актілері, инвентарлық карточкалар); нқ кіріске алудың дұрыстығын тексеру (техникалық құжаттама, нқ-1,2,3,4,6,13 және т.б.); нқ істен шығарудың дұрыстығын тексеру (нқ-1,3,4,6, келісімшарттар, ағымдағы түгендеу қорытындылары); жалға алынған нқ бойынша жал төлемін есепте дұрыс көрсетуді тексеру болып табылады.
Материалдық емес активтерге аудит жүргізудің бағдарламасы: баланс көрсеткіштері мен Бас кітап мәліметтеріне МЕА байынша сәйкестігін тексеру (баланс, бас кітап, есеп регистрлері, 12, 10 журнал-ордерлер және т.б.); түскен МЕА бағалаудың дұрыстығын тексеру (келісім-шарттық бағалардың хаттамалары, сату-сатып алу шарттары, аудиторлық қорытынды, сарапшылардың қорытындысы); МЕА кіріске алу есебіндегі көрсетудің дұрыстығын тексеру (қабылдау-тапсыру актісі, 1,2,3,4,6,7,8 журнал-ордерлер, Бас кітап); МЕА амортизациясын есептеудің дұрыстығын тексеру; МЕА қатысты салықтарды есептеудің дұрыстығын тексеру болып табылады.
№27. Тауарлы-материалдық қорлар есебінің аудиті. Тауарлы-материалдық қорлар есебі бойынша операцияларға аудит жүргізудің бағдарламасы келесілерден тұрады: бастапқы есепті, бухгалтерлік регистрлерді және қорлардың қозғалысы туралы есеп беру жағдайын тексеру (қойма есебәнәң карточкалары, кірістік ордерлер, материалды қабылдау туралы актілер, кем шығу, ТМҚ жоғалту туралы актілер); ТМҚ синтетикалық және аналитикалық есебінің дұрыстығын тексеру (Бас кітап, 6,7,10 журнал-ордерлер, есеп регистрлер); баланстағы ТМҚ бағалаудың дұрыстығын тексеру (материалдық құқныдылықтарды түгендеу актілері); ТМҚ бар болуы мен сақталуын, оларды түгендеуді жүргізудің уақытылығы мен дұрыстығын тексеру (материалды-жауапты адамдармен шарттар, бастапқы құжаттар, қоймалық есеп карточкалар, тугендеу актілері); қойма шаруашылығын ұйымдастырудың дұрыстығын тексеру (техникалық құжаттама, қойма шаруашылығын ұйымдастырудың стандарттары мен нормативтері); қойма есебін, ТМҚ қозғалысы бойынша бастапқы құжаттарды ресімдеудің дұрыстығын тексеру (бастапқы құжаттар, қойма есебінің карточкалары, материалдар қозғалысы есебі бойынша тізімдеме); түскен материалдарды кіріске алудың толықтығын тексеру; ТМҚ бағалау тәсілдерін таңдаудың дұрыстығын тексеру (есеп саясаты жөніндегі материалдар); қорлардың қозғалысын ішкі бақылау жағдайын тексеру; ТМҚ табиғи кему, бүлінуден кем шығуын есептен шығарудың дұрыстығы тексеру (әкімшілік материалдарды есептен шығаруға арналған актілері мен шешімдері, түгендеу актілері және т.б.) болып табылады.
№28. Ақша қаражаттары есебі бойынша операциялар аудиті. Ақша қаражаттары есебі бойынша операциялар аудитінің бағдарламасы келесілер: ақшалай операцияларды атқаратын (кассир, бухгалтер) қызметкерлер құрамын білу; ақша алу, сақтау және қолдану үшін әдістемелік, нормативті базамен қамтамасыз етуді тексеру; ақша қозғалысы жөніндегі операцияларды көрсетудің дұрыстығын, толықтығын, дәлдігін тексеру; ақшаның бар-жоғы мен жағдайын түгендеу (кассалық құжаттар, кассаны түгендеу актілері, 1 журнал-ордер, Бас кітап); ақшаны шығысқа есептен шағарудың дұрыстығын тексеру (КО-1,2,3,4,5, 1-журнал-ордер, Бас кітап); ақшаның сақталуы мен мақсатты пайдалануын тексеру; баланс көрсеткіштері мен Бас кітап мәліметтерінің сәйкестігін тексеру; ақша қозғалысының синтетикалық және аналитикалық есебін жүргізудің дұрыстығын тексеру (Бас кітап, 1-4 журнал-ордерлер, касса кітабы және ақша қозғалысы туралы басқа да құжаттар) болып табылады.
№29. Бухгалтерлік баланс аудиті – дебиторлық және кредиторлық берешектер. Дебиторлық берешектің функционалды аудиті келесі процедуралардан тұрады: келісім-шарттың міндеттемелерін орында мен дебиторлық берешектің шынайылығын тексеру (жабдықтау келісім-шарттар, шот-фактуралар, тапсырыстарды тіркеу журналдарын тексеру); дебиторлық берешек есебі, жабдықтауды және оларға төлеуді бақылау функцияларын орындауды талдау (есеп, аудит және ішкі бақылау стандарттары, бұйрықтар, өкімдер, бастапқы құжаттар); мәліметтерді жинау мен дебиторлық берешек түрлері, көлем және мерзімдері бойынша жіктеу; дебитолық берешек жағдайын дебиторлармен есеп айырысуды түгендеу өткізу жолымен тексеру (Бас кітап, 10 журнал-ордер); күмәнді талаптар бойынша резервстерді жасаудың негізділігі мен оларды пайдаланудың дұрыстығын тексеру; дебиторлық берешекті уақытылы өтеудің заңдылығы мен шынайылығын талдау (11 журнал-ордер, сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің есеп айырысудың есебі жөніндегі тізімдеме); баланс көрсеткіштерінің дебиторлық берешек есебі шоттары бойынша Бас кітап мәліметтерімен сәйкестігін тексеру (баланс, Бас кітап бойынша дебиторлық берешек шоттары); дебиторлық берешектің синтетикалық және аналитикалық есебін жүргізудің дұрыстығын тексеру (Бас кітап. Журнал-ордерлер, берілген аванс, контрагенттермен есеп айырысу бойынша тізімдемелер); басқадай дебиторлық берешектерді тексеру болып табылады.
Кредиторлық берешек – кәсіпорынның басқа заңды немесе жеке тұлғаларға міндеттемелері. Кредиторлық берешекті тексерудің негізгі міндеті мыналар: төлем тәртібін сақтауды тексеру; есептеуде қолданылатын бағаның, тарифтің және басқа да құндық көрсеткіштердің негізділігін тексеру; кредиторлық берешек сомасының шынайылығын тексеру; есептеулерді реттеу мен кредиторлық берешекті азайту жөніндегі ұсыныстарды дайындау.
№30. Еңбекақы бойынша операциялар аудитін жүргізу әдістемесі. Еңбекақы – бұл еңбек өлшемі мен тұтыну өлшеміне бақылау жасауды жүзеге асыруға көмектестін маңыздық экономикалық құрал. Қызметкер жалақысымен есеп айырысуда ақпарат көздері болып басқарушының қабылдау туралы бұйрығы мен шешімі, жұмыстан шығарылу туралы еңбек келісімінің тоқтатылуы, аударым туралы, кәсіпорынның жұмысшыларға берілген демалысы, штаттық кесте, азаматтық құқық туралы мінездеме туралы келісім,келісім шарттар мен басқадай еңбектік келісімдер түрлері, еңбекақыға қосымша ақша мен сыйақыларға (жеке карточка, жұмыс уақытын қолданудағы табелдер, нарядтар, рапорттар, маршруттық беттер, жасалынған істер туралы актілер, қосымша ақша төлеуге беттер, орындау қағаздары, есеп айырысу және төлем ведомасттары және т,б) негіз болатын бірінші ретті құжаттар; сонымен қатар бухгалтерлік есеп регисторы, жалақының турлері және шифрларына байланысты шығындарды бос ведомастке бөлу, журнал-ордерлер, Бас кітап, баланс және қаржылық қорытынды есептің басқадай түрлері тәрізді. Аудитор тексерудің алдында кәсіпорында еңбекақыны төлеуде қандай жүйе мен форма, штаттық кесте, еңбекақы мен қосымша төлем жайында ішкі жағдай, коллективті келісім шарт, еңбекақы төлеуде есеп айырысу есебі, сонымен қатар осы есеп жүргізу орны компьютерленген бе және т.с.с жағдайларды анықтап алуы тиіс. Бұл сұрақтарға жауап алу үшін, аудитор осы ішкі бақылау жүйесіне сауалнама жүргізеді. Еңбек пен еңбекақы есебінің аудитін орындаудың бағдарламасы: баланс қорытындылары мен айналым қалдық ведомосының деректерінің сәйкестігін тексеру (баланс, айналым қалдық ведомосы); еңбек пен еңбекақы есебінің синтетикалық және аналитикалық есебін жүргізудің дұрыстығын тексеру (алғашқы құжаттар, айналым қалдық ведомосы, еңбекақы есептеудің журналы, синтетикалық есеп); еңбек пен еңбекақы есебінің сақтаудың, оларды түгендеудің, жұмыс уақытын дұрыс жүргізуін тексеру (алғашқы құжаттар, айналым қалдық ведомосы, еңбекақы есептеудің журналы).
№31, 33. Қаржылық есептілік аудитінің мақсаты мен нысаналы бағыты. Қаржылық есеп беру аудитінің бірінші кезеңінде тексерілуге тиіс фирманың іс-әрекетін жүргізу жағдайындағы іскерлік ортасы жете зерттеледі. Қызмет басындағы жылдық есеп беру түсініктемелік хатында кәсіпкерлік іс қызметтің барлық ерекшеліктері ашылып көрсетілуі керек. Қаржылық есеп беру аудитінің екінші кезеңі технологиясының, негізгі процедураларының аудиторлық тәуекелділіктің деңгейін бағала, тексерудің стратегиясы мен жалпы жоспары мынадай бағыттар бойынша жүргізіледі: компания-клиенттің объектілері мен іс-қызмет циклдерін тексерудің нақты бағдарламасын жасау; аудиторлық тәукелдіктің елеулілік деңгейін анықтау; баланс баптары мен Бас кітаптың баптарын тексеру, шығындар және қаржы нәтижелерінің шоттарымен сәйкестендірілетін шоттарды анықтау, шығындарды өнімнің өзіндік құнына жатқызудың дұрыстығын тексеру, сатып алу циклінің аудиті, еңбек ақыны есептеу мен төлеу тәртібін тексеру, меншікті капиталды қалыптастыру мен қолдануды тексеру, дебиторлар мен кредиторлармен есеп айырысуды тексеру, ұ.м. активтер аудиті. Үшінші кезеңде құзыретті мәліметтер мен фактілерді тексерудің мәні мен объектілері жағдайы туралы тәуелсіз пікірді білдіру үшін жинау мен бағалау іске асады. Сонымен қатар аудитор мыналарды тексеруі тиіс: жарғы капиталы көлемінің өзгеруі туралы кәсіпорын иелерінің шешімдері орындалу толықтығын; синтетикалық және аналитикалық есеп мәліметтерінің актив, меншікті капитал және баланста көрсетілген міндеттемелердің шоттары бойынша тепе-тең болуын; қаржылық есеп беруге дебиторлық және кредиторлық борыштың, болашақ кезеңдердің кірістері мен шығыстарын кіргізудің түгелдігін, активтерді бағалаудың дұрыстығын тексеру болып табылады.
№32, З4. Аудиттің тарихы. ҚР аудиттің қалыптасуы мен дамуының ерекшеліктері. Аудит осыдан екі мың жыл бұрын «audio» деген латын сөзінен шыққан, аудармадағы мағынасы «ол естиді» немесе «естуші» дегенді білдіреді. Аудиттің көп ғасырлық өзіндік тарихы бар. Арнайы аудитты зерттеуге арналған әдебиеттерде оның пайда болу кезеңдері әр түрлі анықталады. Мысалы, шет елдерде шығатын Контроллинг журналында мынандай мәліметтер келтірілген: тарихи жазбаларға сүйенсек, Қытай мемлекеті дүние жүзінде бірінші болып аудиторлық қызметті құрған ел. Ежелгі Қытай жазбалары біздің эрамызға дейін 700-ші жылдың өзінде-ақ, бас аудитор қызметінің болғанын көрсетеді. Оның негізгі міндеті, өзінің қызметі, міндеттемесінің түрі бойынша мемлекеттік ақша мен мүлікті пайдалану құқығы бар өкімет шенеуніктерінің адалдығына кепілдік беру болатын. Кейінірек үкіметтік аудиторлық мекемелердің міндеттері, құқығы мен түрлері бір қоғам сатысынан екінші қоғам сатысына көшуге байланысты өзгеріп отырған. Бір авторлар аудиттің пайда болуын бухгалтерлік есептің арнайы ғылыми білімінің бір саласы ретінде қалыптастыру кезеңінде апаруға болады деп санайды, бухгалтерлік есеп жөніндегі алғашқы ғылыми кітапты белгілі итальян математигі Лука Почелли (1445-1515) жазғаны белгілі. 1494 жылы жарыққа оның "Счеттар мен жазбалар туралы трактат" атты еңбегі шықты. Бухгалтер-аудитор мамандығы акционерлер, кредиторлар және салық қызмет органдары кәсіпорындардың қаржы жағдайы туралы объективті қорытынды бере алатын тәуелсіз маманды іздеуге мәжбүр болған уақыттағы акционерлік қоғамда пайда болды. Аудиттің әрі қарай дамуына 1862 жылы қабылданған британ компаниялары жайындағы заң жаңа серпін беріп, тез дамуына жол ашты. Онда компаниялардың қорытынды есептерін кемі жылына бір рет міндетті түрде тексеріліп отырылуы белгіленді. Бұл кәсіпорындардың нақты қаржы жағдайы мен белгілі бір кезең үшін оның шаруашылық қызметті жайлы шын мәліметтер алу үшін акционерлік қоғамның қорытынды есебін объективті бағалау қажеттілігінен туындады.