Нарматыўнае беларускае маўленне
У выніку беларуска-рускай інтэрферэнцыі парушаюцца нормы абедзвюх моў. Важным з’яўляецца высвятленне пытання пра паняцце моўнай нормы.
Норма – адна з істотных прыкмет літаратурнай мовы. Беларуская літаратурная мова – асноўная, вышэйшая форма нацыянальнай мовы. Яна апрацоўвалася і творча ўзбагачалася многімі пакаленнямі пісьменнікаў, навукоўцаў, дзеячаў культуры і асветы. Літаратурная мова ўжываецца ў розных сферах жыцця і дзейнасці беларускага народа, у ёй выпрацавана разгалінаваная сістэма функцыянальных стыляў.
Для стабільнага і надзейнага функцыянавання літаратурнай мовы ў ёй замацаваны нормы - сукупнасць найбольш устойлівых, традыцыйных элементаў мовы, гістарычна адабраных і замацаваных грамадскай моўнай практыкай у якасці агульнапрынятых правілаў [43, с. 83]. Такім чынам, наяўнасць моўных нормаў забяспечвае ўстойлівасць літаратурнай мовы.
Моўная норма – гэта катэгорыя аб’ектыўная, не ствараецца асобнымі навукоўцамі, адлюстроўвае сучасны стан беларускай літаратурнай мовы, падтрымліваючы выпрацаваныя ў ходзе працяглай маўленчай практыкі набыткі. Такім чынам, моўная норма – гэта яшчэ і гістарычная катэгорыя. Таму норме ўласціва стабільнасць, якая дыктуецца патрэбай у захаванні цэласнасці моўных сродкаў і ўстойлівасці правілаў іх выкарыстання. Аднак гэта не азначае, што норма статычная і нязменная. Змены моўнай нормы адбываюцца паступова – афіцынаму замацаванню папярэднічае перыяд варыянтнасці (суіснаванне “старых” і “новых” форм, якія не адрозніваюцца ўжываннем, выкарыстоўваюцца абсалютна тоесна). Варыянты існуюць на ўсіх моўных узроўнях: напрыклад, на лексічным (адзенне – адзежа, Благавешчанне – Дабравешчанне), сінтаксічным (ісці па лесе – ісці лесам, глядзець і ўсміхацца – глядзець, усміхаючыся) і г.д Такім чынам, нормы мовы адносна ўстойлівыя, стабільныя і адначасова гнутнкія і зменлівыя.
Адбор моўных сродкаў займае працяглы час і можа завяршыцца або знікненнем аднаго з варыянтаў, або іх размежаваннем (калі кожны мае статус нормы, аднак функцыянуе як асобная адзінка). Трэба адрозніваць дапушчальныя варыянты літаратурнай нормы ад памылак (напр.: дзіця - дзіцё, паўтара кілаграма – паўтары кілаграмы, раба – рабыня – раўнапраўныя варыянты; а пачнем замест пачнём, у паліце замест у паліто, сабака пабегла замест сабака пабег – памылкі). Для выбару нарматыўнага варыянту неабходна карыстацца адпаведнымі слоўнікамі.
Беларуская літаратурная мова, як і іншыя мовы, мае свае нормы:
- арфаэпічныя/фанетычныя (правільнае вымаўленне гукаў і іх спалучэнняў);
- акцэнталагічныя (правільная пастаноўка націску);
- арфаграфічныя (правільнасць перадачы вуснага маўлення згодна з правапісам);
- лексічныя (правільны выбар слова для пэўнага паняцця ў адпаведным кантэксце);
- фразеалагічныя нормы (традыцыйнае, замацаванае практыкай ужыванне ўстойлівых моўных адзінак);
- словаўтваральныя (веданне і ўжыванне нарматыўных словаўтваральных мадэляў);
- граматычныя (правільнае ўтварэнне словаформ, спалучэнняў слоў і пісьменная пабудова сказаў);
- пунктуацыйныя нормы (правільная пастаноўка знакаў прыпынку);
- стылістычныя (выкарыстанне моўных адзінак у адпаведнасці з пэўным стылем).
Асаблівасці беларускай мовы ў параўнанні з рускай
З прычыны білінгвізму і з’яў інтэрферэнцыі парушаюцца нормы беларускай мовы. Паколькі адной з асноўных прычын парушэння нормаў з’яўляецца ўплыў рускай мовы, неабходна акрэсліць асноўныя рысы, якімі вызначаецца беларуская мова ў параўнанні рускай. Супастаўленне беларускай і рускай моў дапаможа больш глыбокаму, асэнсаванаму засваенню фанетыкі, арфаэпіі, граматыкі абедзвюх моў.
Фанетычныя асаблівасці
1. Наяўнасць гука [ў], у рускай мове яму адпавядаюць гукі [в] і [л]: воўк – волк, лаўка – лавка;
2. Наяўнасць злітных, двайных літар дз і дж, якія ператварыліся ў самастойныя гукі: дзень, хаджу, ксёндз, падзяка;
3. У беларускай мове гукі [ж], [ш], [ч], [дж], [р] зацвярдзелыя.
4. Беларускі фрыкатыўны [г] адпавядае рускаму [г] выбухному: горад, галава, нага. Выключэнні ў беларускай мове з выбухным [г] – запазычанні: гонта, ганак, гузік, швагер, гарнец. Хаця апошнім часам прапануецца меркаванне аб зняцці гэтага выключэння.
5. Беларускім гукам [дз], [ц] адпавядаюць у рускай мове мяккія зычныя [д’], [т’]. Гэта так званае “дзеканне” і “цеканне”: дзверы – дверь, дзіця – дитя, цела – тело. Але ў словах іншамоўнага паходжаня гукі [д], [т] застаюцца цвёрдымі: тэатр, тэрмін, дэтэктыў.
6. Наяўнасць акання і якання: калі галосныя [э ], [о] у першым складзе перад націскам пасля цвёрдых і, адпаведна, мяккіх зычных пераходзяць у [а]: малако, галава, вясна, лясны. Правіла якання распаўсюджаецца і на часціцу не: [н’а ведаў], [н’а знаў].
7. Наяўнасць прыстаўных гукаў. Зычныя [в], [г], [й] – вокны, гэта ён; галосныя [і], [а] – аржаны, імгла, імкненне, ільняны.
8. Чаргаванне складоў ро, ло са складамі ры, лы: кроў – крыві, глотка – глытаць, дровы – дрывасек, гром – грымоты.
9. Фанетычнае падаўжэнне зычных, якое на пісьме рэалізуецца падваеннем літар: ноччу, мышшу, пяццю. Не падлягаюць падаўжэнню губныя [б], [п], [м], [ў], [в] , [ф] і [р]: глыб’ю, шыр’ю.
10. Захаванне націскнога [э] перад шыпячымі: пяеш, нясеш. У рускай мове ім адпавядае ё /[о]: поёшь [пой’ош] , идёшь [ид’ош].
11. Беларускім словам з поўнагалоснымі спалучэннямі (серада, вораг, палон, галоўны, сярэдні, узнагарода) адпавядаюць у рускай мове запазычаныя стараславянскія з няпоўнагалоснымі спалучэннямі (среда, враг, плен, главный, средний, награда).
12. Зычны [д] у прыназоўніку і прыстаўцы [ад] вымаўляецца як [д] перад усімі звонкімі, у тым ліку і перад санорнымі в, j[й] , л, м, н, р: адвесці, ад вады, ад лагера, адламаць, адрэзаць, ад Рудзенска, ад Рэчыцы, ад іх ( ад [jіх] ), ад’ехаць [адjехац]. У рускай мове адпаведна вымаўляецца [т]: отвести, от воды, от лагеря.
13. У беларускай мове захоўваецца мяккае вымаўленне спрадвечнага [ц’] перад мяккім [в’]: цвісці, цвік, цвіль, цвіркаць.
14. У беларускіх дзеясловах загаднага ладу (мый, шый, крый, лі,бі,ві) і абвеснага ладу ( мыю, шыю, крыю) вымаўляюцца галосныя ы, і. У рускай мове ім адпавядаюць о,е: мой, мою, шей, пей, лей. Так вымаўляюцца галосныя ў прыметніках і ў словах прыметнікавага тыпу мужчынскага роду ў назоўным і вінавальным склонах адзіночнага ліку: такі, пусты, сляпы (у беларускай мове); такой, пустой, слепой ( у рускай мове).
15. Злучнік і часціца і пасля слоў, якія заканчваюцца на галосны, у беларускай мове вымаўляецца як й: сястра й брат, добра й хутка, а я й не ведала. У рускай мове такога змянення няма.
16. Губныя зычныя [б], [п], [м], [ф] перад [й], мяккімі зычнымі, а таксама ў канцы слоў не змякчаюцца: голуб, насып, верф, п’ю, семдзесят.
17. Зычныя [з ], [с ] перад мяккімі зычнымі, як правіла, вымаўляюцца мякка: пе [с’]ня, по [с’ ]пех, [с’ ]нег, [з’ ]мена. Яны ніколі не змякчаюцца перад [г’], [к’], [х’]: схема, скінуць, згінаць.