Тіс тоғасы (зубная бляшка), оның тісжегінің пайда болуындағы ролі
Тіс тоғасы немесе микробты тоға (микробная бляшка) немесе микробты қақ – тіс бетінде орналасқан белокты-көмірсулы матрицада түрлі типті микроорганизмдердің тығыз бекуінен пайда болған құрылым.
Микробты тоғаның құрамында әр типті бактериялардың пайыздық қатынасы әртүрлі және жеке-даралық ауытқуларға ұшырап отырады; орта есеппен стрептококтар колониясы – 70%, вейлонеллалар – 15% , нейсериялар - мен басқа микроорганизмдер 15 % құрайды.
Тіс тоғасындағы бактериялардың көбі–қышқылқұрушы және протеолиздеуші бактериялар: сүтқышқылды бактериялар, саңырауқұлақтар (бірінші орында Candida albicаns), дифтероидтар, олардың ішінде анаэробты бактероидтар, фузобактериялар бар.
Тіс тоғасы тістерді тазалағаннан кейін екі сағаттан соң құрыла бастайды. Бір тәулік ішінде оның құрамында кокктар басым болады және кейінірек құрамдық өзгеріске ұшырайды. Алғаш құрылған қақтың құрамында анаэробты микроорганизмдер, кейінірек құрылған қабатында аэробтар мен анаэробтар қатар кездеседі.
Тіс қағы алдымен тістердің тазалануы қиын аймақтарында – табиғи жүдгелерінде-сайларында, ойықтарында және жанасу беттерінде құрылады.
Тіс қағының құрылуына көптеген факторлар ықпалын тигізеді. Олар – тістің анатомиялық құрылым ерекшеліктері, қоршаған тіндермен қатынасы, сілекей, қызылиек сұйықтығының құрамдары, тамақтың құрамы, ас шайнаудың қарқындылығы, ауыздың күтімі және ауыздағы бөгде құрылымдар (пломбылар мен тіс протездер).
Эксперименттік және клиникалық зерттеулер тағамдық заттар құрамының, оның ішінде сахарозаның тіс қағының құрылуына және қалыптасуына тигізетін әсері зор екенін дәлелдеді.
Тіс қағының (микробты тоғаның) құрылуы және қалыптасуы.
Тіс шыққаннан кейін беті кутикуламен және кері дамуға ұшыраған кіреуке эпителийінің жасушалық компененттерімен жабылады. Тістің бетінде төмендегідей құрылымдарды – біріншілік кіреуке кутикуласын (сыртқы және астыңғы) және пелликуланы ажыратады. Кутикула тістің шайнау қызметіне байланысты біртіндеп жойылып, тек тістердің мойын бөліктерінде ғана сақталады.
Пелликула – тістің сыртындағы органикалық қабат, сілекейдің құрамындағы аминқышқылдары мен полисахаридтер құрайтын қанттардан құрылады. Пелликуланың ролі әртүрлі: бір жағынан қорғаныс қызметін атқарады, кіреуке кристаллдарын ауызға түсетін қышқылдар әсерінен сақтайды; екінші жағынан микроорганизмдердің өзіне жабысып колониялар құруын немесе микробты қақтың құрылуын қамтамасыз етеді.
Микробты қақтың құрылуында белгілі бір реттілік сақталады:
· бактериялардың пелликулаға бекуі;
· жасуша сырттық құрылымының (матрикстің) пайда болуы;
· бактериялардың көптеп өсуі және микробты қақтың қалыптасуы.
Бактериялардың пелликулаға бекуінің түрлі механизмдері бар. Бұл үрдіске үлкен мән берілуі – бактериялардың тіс бетіне бекуін тежеу арқылы тістердің тісжегіге шалдығу мүмкіндігін төмендету.
Бактериялардың пелликулаға бекуін Silverstone бірнеше кезеңдерге бөлген:
· микромолекулалардың адсорбциялануы;
· мобильді (ұшқыр) бактериялардың химиялық бекуі;
· тіс бетінде бактериялардың қайтымды бекуі;
· олардың қайтымсыз бекуі;
· екіншілік микрофлораның дамуы;
Жасушасырттық құрылымның (матрикстің) құрылуы микроорганизмдердің қызметіне байланысты. Матрикс екі құрамнан (компоненттен) тұрады: белоктардан (көбінесе сілекей гликопротеинінің туындылары) және бактериялық полисахаридтерден (көбінесе көмірсулар полимерлері). Белокты компонент микроорганизмдерден бөлінген ферменттердің сілекей құрамындағы сиал қышқылдарын шөктіруі нәтижесінде пайда болады.
Микробты қақтың құрамын зерттегенде, қақтың құрғақ бөлігінің еритін фракциясында - 6,9%, ал ерімейтін фракциясында – 11,3% көмірсулар бар екені анықталған.
Тіс қағы сахарозаға бай жұмсақ тамақтық заттарды пайдаланған кезде тез құрылады. Микробты қақтың құрамында көптеген бактериялар-стрептококктар, оның ішінде Str. mutans, Str. mitis, Str. sanguis және Str. salivarius көптеп кездеседі және олар анэоробты ашуды (брожение) қамтамасыз етеді. Бұл үрдіс кезінде бактерияларға субстрат болу үшін көмірсулар, ал кейбір жеке штаммдар үшін – аминқышқылдары керек. Сахароза фруктоза мен глюкозадан тұратын қос сахарид, тісжегінің пайда болуында маңызды орын алады.
Тіс қағындағы ашу үрдісі және оның жылдамдығы осы үрдіске қатысатын көмірсулардың мөлшеріне байланысты болады. Қанттар ашуы кезінде рН деңгейі тез төмендейді (6-дан 4-ке дейін бірнеше минөт аралығында) және бұрынғы деңгейіне баяу оралады. Микробты қақтың құрамында сүт қышқылынан басқа құмырсқа, сірке, май, пропион және басқа органикалық қышқылдар кездеседі.
Кіреуке бетінде тіс тоғасының астында шағын ғана аймақта рН көрсеткішінің төмендеу мүмкіндігі сілекейдің буферлік қасиеті туралы ой тудыруы мүмкін. Құрамында карбонатты, фосфатты және белокты буферлік жүйелер бола тұра, сілекей неліктен микробты қақ астындағы қышқылды ортаны бейтараптандыра алмайды?
Мұның себебі: микробты қақтың құрамына бейтараптандырушы құрылымдардың, мысалы, кальцийдің сіңе алмауында және қышқыл заттардың оның құрамынан диффузия арқылы сыртқа шығуының шектелуінде.
Басқа жасушалар сияқты, бактериялар құрамында олардыңң өміршеңдігіне қажет биополимерлер (нуклеин қышқылдары, белоктар, полисахаридтер, липидтер және б.,) бар. Бұрынырақ айтылғандай, тіс тоғасының құрамында анаэробты гликолиздену үрдісін жүргізуге қатысатын ферменттер бөлетін анаэробты бактериялар басым. Көптеген сүтқышқылды бактериялар өздері өсу кезінде қантты ашыта отырып, 90% сүт қышқылын бөліп шығарады. Гликолиздену үрдісі көмірсулардың қатысуымен сілекей аз бөлінуі кезінде (ұйқы уақытында) өте қарқынды жүреді.
Тісжегі үрдісінің әртүрлі даму кезеңдерінде ауыз микрофлорасы да өзгеріп отырады.
Тісжегінің дамуында микроорганизмдер құратын гетерополисахаридтердің немесе құрамына гликан, леван, декстран кіретін биополимерлердің рөлі өте зор. Гликандар бактерияларды бір-біріне және тіс бетіне жабыстыра отырып, тісжегінің пайда болуына күшті әсерін тигізеді.
Тісжегі кезінде тіс қағынан көп мөлшерде қышқыл құратын бактериялар штаммдарын өсіруге болады. Олардың ішінде көп анықталатыны: Str. mitis, Str. sanguis, Str. mutans, лактобактериялар, фузобактериялар және б. Тістер тісжегімен көбірек жарақаттанған адамдарда тіс бетінде орын тепкен стрептококтар мен лактобактериялардың биохимиялық белсенділігінің жоғары екендігі анықталған. Кіреуке бетіне Str. mutans тобының таңдап орналасуын, декстран мен леванның жабыстырғыш қасиеттерінің жоғарылауын, микроорганизмдердің ферменттік белсенділігінің басымдылық көрсету жағдайларын көптеген авторлар тісжегіге ұшырағыштық немесе тісжегі қабылдаушылық жағдай (кариесвоспримчивость) деп бағалайды.
Соңғы жылдарда жүргізілген зерттеулер микроорганизмдердің қатысуынсыз тісжегінің дамымайтынын дәлелдеді.
Өткен ғасырдың 50-ші жылдарында Orlander және б., тас егеуқұйрықтардың бір тобын жақсы зарарсыздандырылған ортада тісжегі туындататын тамақпен қоректендірген. Бірақ олардың тістері жарақаттанбаған. Екінші топтағы егеуқұйрықтар үйреншікті жағдайда ұсталған. Олардың барлығының тістері тісжегімен жарақаттанған.