Дәріс №5. Жиынтық капиталды талдау және оның элементтері
Дәрістің мақсаты:Жиынтық капиталды талдау және оның элементтерін айқындау
Жоспар:
1. Капиталдың құрамы және оны орналастыру
2. Міндеттемелердің талдауы
Негізгі ұғымдар:Жарғылық капитал, қосымша капитал, резервтік капитал, бөлінбеген табыс, ұзақ мерзімді заимдық капитал, жиынтық капитал
Иллюстрациялық материал:схема, кесте, слайд
1. Кәсіпорынның жиынтық капиталының мазмұны, қалыптастыру мен пайдалану принциптері бойынша әр түрлі көздер кіреді: жарғылық капитал, қосалқы капитал, резервтік капитал, бөлінбеген табыс.
Баланстың оң бөлігінде кәсіпорын құралдарының не қаржы ресурстарының көздері көрсетіледі.Балансты талдау үшін кәсіпорынның қаржы ресурстары екі түрге бөлінеді:
1-жағынан, топтау кезінде кәсіпорын пайдаланатын капиталдың тиістілігі (принадлежность) жатады. Бұл жағдайда оларды меншікті және заимдық деп бөледі.
2-ші жағынан капиталдың кәсіпорын айналымында пайдалану созылмалылығы (уақыты) маңызды орынды алады.
Ұзақ уақыт қолданылатын капита 
Акционерлік капитал, қосымша капитал, резервтік капитал, бөлінбеген табыс, ұзақ мерзімді заимдық капитал 
жиынтық капитал.Қысқа мерзімді қолданылатын капитал Қысқа мерзімді қарыз Заимдық капитал.
Әр түрлі ұйымдастырушылық – құқықтық нысандағы кәсіпорынның (АҚ, ЖШС) меншікті және заимдық капиталының құрылымын қосымша қарастырады. Жарғылық капитал меншік иелерінің ақшалай салымдарының бірлестігін білдіреді.
Жарғылық капитал кәсіпорынның меншікті капиталының ең тұрақты бөлігіне жатады.
Оның мөлшері әдеттегідей, жыл бойы өзгерістерге ұшырайды. АҚ-да жарғылық капиталдың толығуы жаңа акцияларды шығару не бұрын шығарылған акциялардың құнын жоғарлату арқылы жүзеге асырылуы мүмкін, ал жарғылық капиталдың азаюы-акция ұстаушылардан лардың бөлігін сатып алу немесе акциялардың наминалды құнының төмендеуі жағдайларына болады.
АҚ-дағы жарғылық капитал көлемі өзгеруінің міндетті шарты осы өзгерістерді атқарушы билік органдарындағы құрылтайшылық (учредительные) құжаттарды тіркеу болып табылады.
Қосылған капитал – бұл АҚ –ның эмиссиялық табысы (АҚ-ның орналасқан акцияларының номиналды құнынан жоғары, оларды сату шығындарын алып тастағандағы алынған соммалар) айналымнан тыс активтерді бағалауға дейінгі соммалар меншікті капиталға өзге түсімдер (қосымша төленген капитал) сондай-ақ негізгі құралдар мен ивестицияны қайта бағалау менмүлікті индикациялау қоры (қосымша төленбеген капитал).
Резервтік капитал – аяқ асты шығындарға, сондай-ақ пайда жеткіліксіз болғанда инвесторларға табыстарды төлеуге арналған бөлігі.
Резервтік капитал құралдарының негізгі көзі табыс болып табылады. АҚ және ЖШС тар жарғылық капиталдың 25% кем емес, (немесе табыстың 5 %) мөлшерінде резервтік капитал құруға міндетті. Резервтік капиталға аударымдар жыл сайын жүргізіледі оның пайдалану нәтижесіндегі келесі есептік кезеңдердегі қосымша аударымдарды талап етеді.
Бөлінбеген табыс әрекет ететін заңдылық кәсіпорындарға олардың иелігіне түсетін табысты бюджетке салықтарды төлегеннен соң оперативті маневрлерге құқық береді. Бұл көрсеткіш кәсіпорынның қаржылық нәтижесін сипаттайды.
2. Займдық құралдардың көзіне ұзақ мерзімді заимдар қысқа мерзімді несиелер, ағымдағы заимдар, кредиторлық қарыз және өзге де міндеттемелер жатады.
Ұзақ мерзімді заимдар (1жылдан-көп мерзімге) техникалық жетілдіру бойынша, модернизациялау бойынша шығындарға жаңа техниканың ену шығындарына айналым құралдарының өсімі және басқа мақсаты бағдарламалар бойынша беріледі.
Мұндай ссудалар қосымша үнемдеу немесе өндірісті ұйымдастыруды техникалық қайта қаруландыру мен жетілдіруден алынған табыс негізінде жабылады.
Қысқа мерзімдік немесе ағымдық заимдар айналым құралдарын қалыптастыру үшін қолданылады. Мұндай ссудалардың оптималды мерзімі несиеленуші шаруашылық процестердегі құралдардың айналым уақыты болып табылады., бірақ бір жылдан көп емес.
Кредиторлық қарыз кәсіпорын алдымен өз есебінде қарыздың пайда болуын көрсетіп (еңбек ақыны төлеу бойынша қызметкерлер алдында, бюджет алдында), ал уақыт өткенде осы қарызды өтейтін жағдайларда туындайды.
Сонымен қатар кредиторлық қарыз кәсіпорын өз төлем міндеттемелерін уақытылыорындамаудың зардабыболып табылады.
Заимдық құралдар көздерінің қозғалысы олардың құрамы мен құрылымы талданатын таблица көмегімен жетіледі. Осы кезде банк несиелері мен мерзімінде өтелмеген заимдардың көлемі мен үлесінің өзгеру тенденциялары байқалады.
Кредиторлық қарыздың көлемі, құрамы және қозғалысы төлем дисциплинасының жағдайын сипаттайды.
Талдау барысында ақталмаған кредиторлық қарызды табады. Оған фактураланған жеткізулер бойынша мерзімі өткен қарыз жатады.
Жеткізушілермен есеп айырысу ведомосы мәліметтері бойынша есептік кезең аяғына міндеттемелер қалдығын қалыптастыру мерзімдері бойынша қарастырады:
1.төлеу уақыты келген жоқ
2.1-30 күн мерзімінде (бір айғадейін) төленбегендер
3. 1-3 айға дейін
4. 3-6 айға дейін
5. жарты жылдан жоғары
Кредиторлық қарызды талдауда мына көрсеткіштер қолданылады: кредиторлық қарыздың күндердегі айналымдылығы = кредиторлық қарыздың орта мөлшері * 360 күн өткізілетін өнімнің өзіндік құны.
Алайда отандық тәжірибеде кредиторлық қарыз арқашан тоқсан сайын талданбайды, ал шетелдік фирмалар әр ай сайын баланс мәліметтері бойынша меншікті құралдардың барын анықтайды.Бұлесеп айырысудың үлкен экономикалық мәнібар, ол есеп айырысунәтижелдерін талдаудың әр түрлі субъектілері қолданылады: банктер, қаржы органдары, инвесторлар және болашақ акционерлер. Нарық экономикасы дамыған елдердеегер бизнеске бар меншікті құралдар 60% кем болса, ондай кәсіпорын қаржылық тұрақтыболып саналады.Қазақстан Республикасында, ТМД-да бар меншікті құралдар 50% заимдық құралдар да сәйкесінше 50% құрайтын кәсіпорын қаржылық тұрақты деп саналады.