Бап. Жаппай тәртіпсіздік
1.Күш қолданумен, қиратумен, өртеумен, бузумен, мүлікті жоюмен, атыс қаруын, жарылгыш заттарды немесе жарылыс құрылғыларын қолданумен, сондай-ақ билік өкіліне ңарулы қарсылық көрсетумен ұласқан жаппай тәртіпсіздікті уйымдастыру -
2. Осы баптың бірінші бөлігінде көзделген жаппай тәртіпсіздікке қатысу -
3.Билік өкілдерінің заңды талаптарына белсенді түрде бағынбауга және жаппай тәртіпсіздікке шақыру не жаппай тәртіпсіздікке арандату, сол сияқты азаматтарга зорлың-зомбылық жасауга шақыру -
Қоғамдық тэртіпке қарсы кауіпті қылмыстық құқық бұзушылықтардың бірі жаппай тэртіпсіздіктер болып табылады. Арандатушылар мен ұйымдастырушылардың от жағуына еліккен тэртіпсіз элементтер ең сорақы эрекеттерді жүзеге асыруы мүмкін, жаппай тәртіпсіздік объектілерді қиратумен, өртеумен, көлік, коммуникация, байланыс жүйелерінің бірқалыпты қызметін бұзумен, мүлікті жоюмен ұласып, мұның арты жаппай адам шығынына экеліп соғуы мүмкін. Кез келген мемлекеттің Қылмыстық кодексінде бұл тұрғыдағы қылмыстық құқық бұзушылық үшін қатаң жаза белгіленген. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі бойынша жаппай тэртіпсіздіктің тікелей объектісі - қоғамдық тэртіп, ал қосымша тікелей объектісі - адамдардың өмірі, денсаулығы, мем-лекеттік, қоғамдық, жеке меншік болады. Объектйвтік жағынан брі қылмыстық құқық бұзушылық жаппай тэртіпсіздіктіұиымдастыруарқылысипатталады. Жаппай тэртіпсіздік деп қоғамға қауіпті эрекеттердің күш қолданумен, қиратумен, өртеумен, бұзумен, мүлікті жоюмен, атыс қар-уын, жарылыс заттарын немесе жарылыс құрылғыларын қолданумен, сондай-ақ олардың өкімет өкіліне қарулы қарсылық көрсетумен ұласқан эрекеттерін ай-тамыз. Күш қолдану деп кұкьіқ тәртібін қорғайтын өкімет өкіліне, лауазым адамдары-на, басқа да азаматтарға қарсылық көрсетіп, оларды күшпен заңсыз эрекеттер істеуге мэжбүрлеуді, өкімет билігінің занды талаптарына күш қолданып, қарсылық білдірулері жатады.
Қирату деп — мүлікті, объектілерді жойып, тонап, күлталқан ету эрекеттерін айтамыз.
Өртеуге мүліктерді, құрылыстарды, автокөліктерді, өсімдіктерді, қондырғыларды, басқа да заттарды отқа жандырып, ку_рту эрекеттері жатады.
Мүлікті жоюга - эр түрлі тэсілдермен оларды мүлдем жарамсыз күйге келтірулер жатады.
Соғыс қаруын, жарылыс заттарын немесе жарылыс қондырғыларын қолдану деп -осыларды адам өлтіруте, жарақаттау үшін, мүлікті Бұлдіру немесе қорқыныш сезімін ту-дыру ұшін мақсатты пайдалануды айтамыз.
Өкімет өкіліне қарулы қарсылық көрсетуге қоғамдық кауіпсіздікті, тэртіпті қамтамасыз еткен өкіметтің занды өкілдеріне тікелей қиянат жасап, олардың өздеріне жүктелген функцияларын атқаруға кедергі келтіру, оларды қуғынға үлпырату сияқты эрекеттер жатады.
Жаппай тәртіпсіздіктер - формальдық қылмыстық қү_қық бүзушылық құрамына жатады. Қылмыс Кодекстің 272-бабының диспозициясында көрсетілген эрекеттердің біре-уін істеген уақыттан бастап аяқталған деп танылады. Егер жаппай тэртіпсіздік кезінде кісі өлсе, денеге ауыр жарақат келтірілсе, онда кінэлінің эрекеті қылмыстардың жиынтығы (ҚК-тің 99, 106-баптары) бойынша сараланады.
Субъективтік жағынан қылмыстық қүдық бұзушылық тікелей қасақаналыкпен істе-леді. Кінэлі адам жаппай тэртіпсіздікті ұйымдастыратынын, оның заңды көрсетілген эрекеттермен жалғасатынын сезеді жэне соны істеуді тілейді.
Қылмыс субъектісі — 16-ға толған, жаппай тәртіпсіздікті ұйымдастырған немесе басқарған адам. Қылмыстық кодекстің 272-бабының 2-тармағында жаппай тэртіпсіздікке катысқаны үшін жауаптылық көзделген, яғни бү_л жерде жаппай тэртіпсіздікке қатыс-қан қатардағы адамның белсенді түрде қирату, өртеу, Бұлдіру, жою, сондай-ақ 272-баптың 1-тармағында көрсетілген басқа да эрекетгерді істеуге қатысуы туралы сөз болып отыр. Қылмыстық кодекстің 272-бабының 3-тармағында өкімет өкілдерінің заңды талаптарына белсене бағынбауға жэне жаппай тэртіпсіздікке шақыру, сондай-ақ азаматтарға зорлық-зомбылық жасауға шақыру үшін жауаптылық белгіленген.
293-бап. Бұзақылық
1.Бұзақылық, ягни қогамдық тәртіпті қогамды құрметтемеу аның көрінетін, азаматтарға күш қолданумен не оны қолдану қатерін төндірумен, сол сияқты бөтеннің мүлкін жоюмен немесе Бұлдірумен не барынша арсыздықпен ерекшеленетін әдепсіз әрекеттер жасаумен ұштасңан аса қатыгездікпен бұзу -
2. Дәл сол іс-әрекет, егер оны:
1) адамдар тобы, алдын ала сөз байпасу арқылы адамдар тобы жасаса;
2) билік өкіліне не қогамдың тәртіпті қоргау жөніндегі міндеттерді атқаратын немесе қогамдық тәртіпті бузудың жолын кесетін өзге де адамга қарсылық көрсетумен байла-нысты болса;
3) бірнеше рет жасалса;
4) әуе, өзен, теңіз кемесінің бортында, теміржол көлігінде жасалса -
3. Осы баптың бірінші немесе екінші бөліктерінде көзделген:
1) қылмыстық топ жасаган;
2) атыс қаруын, газды қаруды, пышақтарды, кастеттерді және өзге де суыққаруды не денсаулыққа зиян келтіру үшін арнайы лайықталган баска да заттарды қолданып немесе қолдануга тырысып жасалган іс-әрекеттер -
Бұзақылықтың қоғамдық тэртіпке, азаматтардың тыныштығына зардабын тигізетін, қайсыбір жағдайларда, одан гөрі ауыр қылмысқа итермелейтін қауіпті қүқық бұзушылық екеніне дау жоқ. Бұзақылық жасаған адам қоғамдық тэртіпті, адамгершілік салтты өрескел бұзатын, көбінесе себепсіз немесе болар-болмас себепті пайдаланып, қоғамды мейлінше сыйламаушылықтан көрінетін, қоғамдық тэртіпке ашық қарсыласуымен, өзін айналасындағыларға қарсы коюымен, оларға немқүрайды қарым-қатынасымен әдейі жасалған эрекеттері арқылы көрініс табады. Бүзақылық - тұрмыс салты мен қоғамдық тэртіптің бірден-бір жауы.
Қылмыстық қүқық бүзушылыктың тікелей объектісі - қоғамдық тэртіп, ал қосымша объектісі — адамның денсаулығы, ар-намысы немесе меншігі болып табылады.
Осы қылмыстық қүқық бұзушылықтың жэбірленушісі кез келген адам болуы мүмкін. Қылмыстық кодекстің 293-бабының 2-тармағының «2» тармақшасында бұзақылықтан жэбір көретіндердің тізімі: өкімет өкілі, қоғамдык тэртіпті бұзуға тыйым салушы өзге де адамдар деп тура көрсетілген. Өкімет өкіліне крғамдық тэртіпті бұзушылықты тыюға құзыретті барлык лауазым адамдары жатады.
Қоғамдық тәртіпті бұзуға тыйым салушы өзге адамдар деп - өкімет өкіліне немесе үйымдық тәртіпті қорғау жөніндегі міндетті атқаруға жатпайтын басқа адамдардың азаматтық борышын өтеп қоғамдық тэртіпті сақтауға қатысушыларды айтамыз.
Қоғамдық тэртіп дегеніміз қоғамдық тыныштықтың, азаматтардың, қоғамдық орындардағы лайықты мінез-қүлкының, ұйымдардың, мекемелердің, кэсіпорындардың, қоғамдық немесе жеке көлік құралдарының бір қалыпты жүмысының, азаматтардың жеке басына қол сүғылмаушылықты қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастардың жиынтығы болып табылады.
Бұзақылық іс-эрекет бөтеннің мүлкін жоюмен немесе Бұлдірумен байланысты болса, онда бөтеннің мүлкі оның заты болып табылады.
Объективтік жағынан бұзақылық қоғамды анық курметтемеуін білдіретін, азаматтарға қарсы күш қолданумен не оны қолданамын деп қорқытумен, сол сияқты бөтеннің мүлкін жоюмен немесе Бұлдірумен не ерекше арсыздықпен ерекшеленетін эдепсіз іс-эрекет жа-саумен ұштасқан қоғамдық тэртіпті тым өрескел бұзушылық эрекеттер арьу>ілы сипатта-лады.
Қылмыстық кодекстің 293-бабында көрсетілген эрекеттерді істеу барысында азаматтардың мазасы кетіп, қорқыныш, үрей, өздерінің қауіпсіздігіне сенімсіздік пай-да болады, олардың бірқалыпты еңбек ету, тынығу салттары бұзылады, мемлекеттік немесе басқадай мекемелердің, ұйымдардың, кэсіпорындардың жұмысына кедер-гілер келтіріледі, бөтеннің мүлкі жойылады немесе Бұлінеді. Бұзақылық үшін заңда көрсетілгендей қоғамдық тэртіпті тым өрескел бұзушылық орын алуы керек. Осы белгі арқылы қылмыстық кұқық бүзушылық жолмен жасалынатын бұзақылық үхақ бұзақылықтан ерекшеленеді.
Кінэлінің күш қолданумен немесе оны қолданамын деп қорқытумен, сол сияқты бөтеннің мүлкін жоюмен немесе Бұлдірумен не ерекше арсыздықпен ерекшеленген эдепсіз іс-эрекеттер жасауымен үлітасқан эрекеттері қоғамдық тэртіпті тым өрескел бұзған бұзақылық деп саналады.
Күш қолдануға денсаулықтың қысқа мерзімді бүзылуына немесе еңбек ету қабілетінің болмашы ғана жоғалуына үласқан денеге жеңіл жарақат салу жатады. Денеге орта жэне ауыр жарақат келтірілген жағдайда кінэлінің эрекеті қылмыстардың жиынтығы бойын-ша (293-баптың 1-тармағы, 106 немесе 107-баптар) сараланады.
Қорқытуға жәбірленушінің сана-сезімі мен еркіне эсер ететін түрде күш қолданамын деген эрекеттер жатады.
Қорқытудың мазмүлы сан алуан, ол сабаймын, өлтіремін, өртеймін деген айбат жа-саулар арқылы көрініс табуы мүмкін.
Бұзақылықта бөтеннің мүлкін жою немесе Бұлдіру арқылы материалдық залал келтірілуі мүмкін. Залалдың мөлшерін анықтау нақты фактілерге байланысты бола-ды. Бөтеннің мүлкін қасақана жою немесе Бұлдіру едэуір мөлшердегі зиян келтірумен үлітасса, онда кінэлінің эрекеті қылмыстардың жиынтығы бойынша (ҚК-тің 202 жэне 293-баптары) сараланады.
Ерекше арсыздықпен жасалған бұзақылық деп - адамгершіліктің жалпы қабылданған қалыптарын көпе-көрінеу жокка шығару; мысалы, үлтсыздык, ауру адамды, өзін-өзі қорғай алмайтын жағдайдағы адамдарды, т.б. қорлау арқылы көрінетін бұзақылық эрекет (Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сот Пленумының 1995 жылғы 21 шілдедегі №5 «Бұзақылық істер жөніндегі сот тэжірибесі туралы» қаулысының 3-тармағы).
Бұл қылмыстық кұқық бұзушылық қүрамының объективтік жағының тағы бір қажетті белгісі істелген іс-эрекеттерде қоғамды анық, көрінеу құрметтемеуін білдіретін белгілер болуы керек.
Қоғамды көрінеу, анық қү_рметтемеу деп кінэлінің копе-керінеу, көпшілікті, коғамдық тэртіпті кү-рметтемейтін, озін қоғамға жэне оның мүдделеріне ашық қарсы қоятын мінез-қүлықтарын айтамыз. Бұзақылықта қоғамды анык қүрметтемеушілік көпшіліктің көзінше жүзеге асырылады. Демек қоғамдық тэртіпті өрескел бү_зу және қоғамды анық құрметтемеушіліктің жиынтығы басқа да белгілермен бірге бұзақылықтың объективтік жағының қажетті белгілері болып табылады.
Бұзақылық формальдық-материалдык қылмыстық құқық бұзушылық құрамына жатады. Ол коғамдық тэртіпті өрескел бұзу жэне қоғамды анық, көрінеу қү_рметтемеушілік эрекеттерін істеген уақыттан бастап аяқталған деп танылады. Егер бү_зақылық эрекеттерімен бөтеннің мүлкі жойылса, Бұлдірілсе онда қылмыстық қү_қық бүзушылық материалдық құрамға жатады. Мүлдай ретте іс-эрекет пен одан туындаған зардаптың арасындағы себепті байланысты анықтау қажет.
Бүзақылық қоғамдық тэртіпті өрескел бүза отырып, эдетте, қоғамдық орындардан (көшеде, мекемелерде, көліктерде, қоғамдық тамақтандыру немесе көпшілік орында-рында) басқа, бейтаныс адамдарға, жас балаларға, келіп-кетушілерге қарсы жария түрде жасалады.
Қылмыстық кодекстің 293-бабында көрсетілген қылмыстық қү_қық бұзушылық субъ-ективтік жағынан тікелей қасақаналықпен істеледі. Адам өз эрекеттері арқылы коғамдық тэртіпті орескел бүзып, қоғамды корінеу құрметтемегендігін біледі жэне осы эрекеттерді істеуді тілейді.
Бұзақылықтағы қылмыстық кұқық бұзушылыктың ниетіне қоғамды көрінеу сыйламаушылықтан туындаған эгоистік көзқарастар, бостандықты теріс түсінушіліктен болған жағдаяттар жатады. Бұзақылық ниетке - қоғамды көрінеу қү_рметтемеушілікті білдіретін эр түрлі дөрекіліктер, өктемдіктер, қатыгездіктер, тентектік пен арсыздык, ұятсыздық көріністері жатады.
Бұзақылықтың мақсаты қоғамдық тэртіпті орескел бүза отырып, жэбірленушіге күш көрсету, қорқыту, оның бойына қорқыныш туғызу, мүлкін жою, Бұлдіру болып табылады.
Отбасында, пэтерде туған-туысқандарын, таныстарын балағаттау, ұру, денесіне жарақат түсіру жэне жеке бастың араздығынан, жәбірленушінің теріс қылығынан болған осыған ү_қсас эрекеттер жеке адамға қарсы қылмыстық құқык бұзушылық жасағаны үшін жауапкершілік көрсетілген Қылмыстық кодекстің баптарымен саралануы тиіс. Егер мұндай эрекеттер қоғамдық тэртіпті өрескел бұзумен ұласса жэне қоғамды көрінеу күрметтемеушілікті білдірсе, онда кінэлінің эрекеті бү_закылық ретінде сараланады.
Қылмыстыңсубъектісі-жалпы, 16-ға(293-баптың 1-тармағы)жэне 14-ке(293-баптың 2, 3-тармақтары) толған есі дү_рыс адам.
Қылмыстық кодекстің 293-бабының 2-тармағында бұзақылықтың ауырлататын (кэнігі) түрі үшін жауаптылық белгіленген. Олар: 1) адамдар тобы, алдын ала сөз байласқан адамдар тобы немесе ұйымдаскан топ жасаған (ҚК-тің 31-бабын қараңыз); 2) билік өкіліне не қоғамдық тэртіпті қорғау жөніндегі міндетті атқарушы немесе қоғамдық тэртіпті бұзуға тыйым салушы өзге де адамға карсылық көрсетумен байланыс-ты болса; 3) бірнеше рет жасаса (ҚК-тің 12-бабын қараңыз); 4) эуе, өзен, теңіз кемесінің бортында, темір жол көлігінде жасалған.
ҚК-тің 293-бабының 3-тармағында қылмыстық топ жасаған не бұзақылықтың аса қауіпті түрі - атыс қаруын, газ қаруын, пышақты, кастеттерді жэне өзге де суық қаруды не денсаулыққа зиян келтіру үшін арнайы бейімделген басқа да заттарды қолданып немесе қолдану эрекеті үшін жасалған бүзақылық үшін жауаптылықты белгілейді. Атыс қаруы, газ қаруы, суық қарудың түсініктеріне Қылмыстық кодекстің 288-291-баптарына талдау жасағанда тоқталғанбыз.
Денсаулыққа арнайы бейімделген басқа да заттарға кінэлінің осы мақсат үшін алдын ала немесе бұзақылық жасау кезінде жабдықтаған нэрселерін, яғни алдын ала немесе белгілі бір өндеуден өткізілген: арнайы жэне сол мақсатпен өзімен бірге алып жүрген нэрселерін (балта, балға, таяқ, темір жэне т.б.) айтамыз.
Қылмыс болған жерден алынған дене жарақатын салуға арнайы жабдықталмаған нэрселерді, оның ішінде шаруашылық-тұрмыстық мақсаттағы заттарды қолдану немесе қолдануға тырысушылық эрекеті Қылмыстық кодекстің 293-бабының 3-тармағымен саралау үшін негіз бола алмайды (Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 1995 жылғы 21 шілдедегі №5 қаулысының 8-тармағы).
294-бап. Тағылық
Тагылық, ягни гимараттарды, өзге де қурылыстарды, тарих және мәдениет ескерт-кіштерін, мемлекет қоргайтын табиги объектілерді жазулармен немесе суреттермен немесе ңоғамдық имандылықты қорлайтын өзге де әрекеттермен Бұлдіру, сол сияқты көлікте немесе өзге де қогамдық орындарда мүлікті қасақана Бұлдіру -
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 294-бабында тағылық үшін қылмыстық құқық бұзушылық үшін жауаптылық белгіленген. Осы бапта: «тағылық, яғни гимараттарды, өзге де құрылыстарды, тарих жэне мэдениет ескерткіштерін, мемлекет қорғайтын табиғи объектілерді жазулармен немесе суреттермен немесе қоғамдық имандылықты қорлайтын өзге де эрекеттермен Бұлдіру, сол сияқты көлікте немесе өзге де қоғамдық орындарда мүлікті қасақана Бұлдіру» — деп оган анықтама берілген. Бұрынғы Қылмыстық кодекс бойынша мүлдай эрекеттер бү_закьілық деп бағаланатын. Тағылықтың бұзақылықтан өзгешелігі сол, тағылықты құрайтын қылмыс қүрамының әрекеттері қоғамдык адамгершілік жэне эстетикалық нормаларды бұзу арқылы жүзеге асырылады, тағылық қоғамдық тэртіпті бүзумен үлггасады.
Бұзацылыцтың заты - бөтеннің мүлкі болса, тағылыктың заты - үйлер, өзге де ғимараттар, қоғамдық орындардағы мүлік болып табылады.
Тагылъщтың объектісі - қоғамдық тэртіп, крсымша тікелей объектісі адамгершілік нормалары болады.
Объективтік жағынан бұзақылық крғамдық тэртіпті өрескел бұзумен, қоғамды көрінеу қадірлемейтін эрекеттермен ұштасса, ал тағылықтың объективтік жағы үйлерді немесе өзге де ғимараттарды жазулармен, суреттермен немесе қоғамдық адамгершілік-ті қорлайтын іс-эрекеттермен, сол сияқты көлікте немесе өзге де қоғамдық орындарда мүлікті қасақана Бұлдіру арқылы сипатталады.
Үйлерді, өзге де ғимараптарды (кітапхана, музей, кино-, театр, театр жэне т.б.) қорлау олардың қабырғаларына қоғамдық адамгершілікке жат жазуларды жазумен, суреттер-ді салумен жүзеге асырылады. Әдетте, Бұлар порнографиялық суреттер салу, эдепсіз, ұятсыз сөздер жазу арқылы жасалады. Өлгендердің мэйіттерін жэне олар жерленген жерлерді, қүлпытас құрылыстарын немесе жерлеуге немесе оларды еске алуға байланы-сты рэсімдер өткізуге арналған зират үйлерін жою, Бұлдіру немесе аяққа басу эрекеттері үшін жауаптылық Қылмыстық кодекстің 315-бабында арнайы көзделген.
Көлікте немесе өзге де қоғамдық орындардағы заттарды — жарық беру құралдарын, орындықтарды, төсеніш құралдарын, олардың жамылғыларын, сондай-ақ таксофон ап-параттарын, эр түрлі қоршаулар мен есік-терезе күрылғыларына едэуір емес мөлшерде залал келтіруді мүлікті қасакана Бұлдіру деп айтамыз. Егер келтірілген зиян мөлшері едәуір болса, онда кінэлі Қылмыстық кодекстің 202-бабы бойынша жауапқа тартылады.
Тағылық қылмыстық құқық бұзушылық формальдық-материалдық қүрамға жатады. Қылмыстық кұқық бұзушылық кейбір реттерде занда көрсетілген эрекеттерді жүзеге асырған уақыттан бастап, ал баска жағдайларда істелген іс-эрекеттерден материалдық залал келтірілген уақыттан бастап аяқталған деп табылады.
Субъективтік жағынан тағылық қылмыстық қү-қық бүзушылық тікелей қасақаналықпен істеледі. Адам үйлерді, ғимараттарды қорлағанын, мүлікті Бұлдіргенін сезеді және солай эрекет жасауды тілейді.
Қылмыстық күкық бұзушылыктың субъектісі жалпы - 14-ке толған, есі дұрыс кез келген адам.