Оҕону төрүт култуураны тилиннэриинэн уонна салгыы сайыннарыынан уґуйан иитии-сайыннарыы («Эркээйи» программа)
Боппуруос. 1. Национальнай оскуоланы саҥардан сайыннарыы Концепция сүрүн балаһыанньалара, принциптэрэ
Бу Концепция автора - Егор Петрович Жирков. Концепцияны Саха АССР Министирдэрин сэбиэтэ 1991 с. ыам ыйын 23 к. 272 Уураҕынан бигэргэппитэ.
Концепция СР үөрэх ситимигэр саҥа туһаайыыны ыйбыта: үөрэх ис хоһоонугар олохтоох сир-дойду уратытын, экология туругун, норуот хаһаайыстыбаларын ураты суолталаах хайысхаларын, олохтоох дьон олорор эйгэтин учуоттуур киллэһиги киллэрэр.
Концепция үөрэх ситимин демократизациялыыр, гуманнай, гуманитарнай оҥорор өйтөн сиэттэрэн, оҕо төрөөбүт тылынан иитиллэр-үөрэнэр Конституциянан көрүллүбүт демократическай быраабын олоххо киллэрэр сүрүн хайысханы тутуһар. Онон маннык сэттэ принциби араарар:
1. Оҕо оскуолаҕа киириэн инниттэн орто үөрэҕи ылыар диэри төрөөбүт тылынан иитиллэр, үөрэнэр быраабын толору хааччыйыы.
2. Оҕо өйө-санаата, майгыта-сигилитэ сайдарыгар омук психологиятын уратыларыгар олоҕуруу, норуот ыччатын иитэр үгэстэрин туһаныы.
3. Үүнэр көлүөнэни национальнай культуураҕа уһуйуу, өбүгэ үгэстэригэр үөрэтии, норуот кутун-сүрүн, үтүө өйүн-санаатын киһи – аймах уопсай култууратын кытта дьүөрэлээн иҥэрии.
4. Билии-көрүү предметтэрин, духуобунай, эстетическэй, физическэй уонна үлэҕэ иитии сүнньүнэн национальнай-региональнай компонены туттуу.
5. Олохтоох усулуобуйаттан уонна баар кыахтан көрөн, араас тииптээх оҕо тэрилтэтин, национальнай оскуоланы арыйыы, үөрэх былаанын араас варианын туґаныы.
6. Аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар тылларын өрүһүйэргэ оҕо тэрилтэтигэр уонна оскуолаҕа төрөөбүт тылы киэҥник туттуу.
7. Оҕону дьиҥнээх олоххо, үлэҕэ бэлэмнээһин, саҥа экономическай сыһыаҥҥа көрүү ирдэбилин учуоттааһын.
Бу концепция хас биирдии саха оҕото төрүт култууратыгар тирэнэн Аан дойду култууратыгар тахсар суолун арыйар, педагогика чугастан-ыраахха диэн суолун тутуһар. Ол аата оҕо ыыра сыыйа кэҥээн, олох аартыгар тахсар. Омук төрүт култуурата иҥмит эрэ киһитэ атын дьону кэрэхсэтэр, ылсар-бэрсэр, атастаһар, аныгы өйдөбүлүнэн, култуурунай сэһэргэһиигэ (диалог культур) кыттыһар кыахтаах буолар.
Оҕону төрүт култуураны тилиннэриинэн уонна салгыы сайыннарыынан уґуйан иитии-сайыннарыы («Эркээйи» программа).
Эркээйи программа автора – Анастасия Петровна Оконешникова. Бу Эркээйини Саха республикатын о5олорун общественнай тэрилтэлэрин уонна холбоһуктарын Союһун көҕүлээһининэн уйулҕа үөрэҕин доктора, СГУ профессора Оконешникова А.П. научнай салалтатынан айан суруйдулар: Бурцев. Г.Н., Дмитриева. В.И., Иванова-Сидоркевич. О.П.. Иванова.З.П, Ильина.Т.М., Кузьмина.Ф.Н., Максимова.М.В., Слепцов. П.А.,и.н.к.Мтепанова.М.П., Парников. В.С., Федорова. П.П., Холкина. А.П., Яковлева. А.С. уо.д.а.
Эркээйи республика оскуолаларын, оҕо оющественнай холбоһуктарны иитэр улэтин тупсарыыга. Саҥалыы хайысхалаахтык улэлээһиннэригэр олук буолла.
Эркээйи төрөппуттэргэ, иитэр–уөрэтэр идэлээхтэргэ, эдэр туөлбэ киэҥ араҥатыгар анарар.
Эркээйигэ оҕолор улаатан иһэр саастарынан наардаан маннык кэрдиистэринэн ааттаабыттар:
1. Чөмчүүк саас – дошкольники. (Оскуолаҕа киирэ иликтэр);
2. Саһарҕа саас – начальные классы (кыра кылаастар).
3. Тымтык саас – Подростки (Обургу оҕолор).
4. Ситэр саас – старшеклассники (Улааппыт оҕолор).
Чөмчуук саас (0-6 саастаах оҕолор)
Оҕо бу сааьыгар уйулҕата, өйө сайдар, кута бөҕөргүүр, тылын саппааьа тэтимнээхтик эбиллэр, барыны барытын көруөн – билиэн, тутан-хабан көрөн тулалыыр эйгэтин өйдүү сатыыр, этэ-хаана тэтимнээхтик сайдар, куһаҕаны үчүгэйи өйдуур кэмэ. Төрөппүт оҕотун уйулҕаныгар соп тубэһиннэрэн оҕо этин-сиинин, тарбаҕын . илиитин-атаҕын имигэс гына эрчийэн, оҕо өйүн-сайдыытын түргэтэтэрин, тылын-өһүн сайдарыгар көмөлөһөрүн өйдүөхтээх.
Оҕо сайдыыта кини улэҕэ үөрүйэҕиттэн, сүрэхтээҕиттэн, үлэни таптыырыттан тутулуктаах. Чөмчүүк сааска –улэ, идэ киһи аналын туһунан оҕо бастакы өйдөбүллэрин ылар.
Үлэҕэ дьоҕуру чөмчүүк сааска кыыһын-уолун арааран бэйэни кытта батыьыннара сылдьан оҕо кыаҕынан көрөн улэлэтэн уонна араас ис хоһоонноох оонньуулары дьүөрэлээн сайыннарыахха сөп.
Оҕо кыра сааһыттан мин “айылҕа оҕотобун” диэн санаанан, итэ5элинэн улаатыахтах.
Дьиэ кэргэн о5отун кытары 6р88 кэпсэтэ сылдьыахтаах. Төрөппүттэр билгэлэри, таабыраннары сөптөөхтүк туһаналлара о5о тылын байытар.
Бу сааска оҕо кэпсээһин, быһаарыы, көрдөһүү, уөрэтии көмөлөрүнэн норуот культуратын алын араҥатын иҥэриниэхтээх .
Оҕо кэрэҕэ уһуйуллуута ийэ иһигэр сылдьар кэмиттэн саҕаланар.
Чөмчук сааска бастатан туран, матырыйаалы араар а уерениеххе(картон, ньалбаан, фанера. Пластилин уо.д.а) Илиигэ улэ.
Саһарҕа саас(6-10, 7-11 саастаах о5олор)
Саһар5а сааһыгар оҕо мэйиитэ, билэр-көрөр, толкуйдуур өйө, истэр, болҕойор, ырҥалыыр. Тэҥнээн көрөр, айар дьоҕурдара. Бэйэтин киһи курдук. Омук, атын дьонтон уратылааҕын билинэр, атын оҕолору кытта бодорцуьа, алтыһа сатыыра, сайдар кэмэ. Оҕону уратытын көрөн дьиэ-кэргэн – оскуола таһынааҕы тэрилтэлэр бэйэ-бэйэлэрин ситэрсэн оҕо дьоҕурун сайыннарар ситимнээхулэ барыахтаах.
Оҕо анал сүөһүлээх, сылгылаах. Ыттаах, буолуулара оҕо эппиэтинэһин үрдэтэр.
Уол оҕону булка. Балыкка, уһаныыга.
Төрөппүт оҕоҕо өбүгэлэрин тусатрынан төрдүн- ууһун, дьарыктарын, олорбут алаастарын , өтөхтөрүн туһунан кэпсиэхтээх.
Оҕону улэни уонна сынньаланы дьуөрэлиир культураҕа уөрэтиэхтээх.
Төрөөбүт төрүт буоргун , түөлбэҕин харах харатын курдук харыстаа - диэн тыынна иитилллиэхтээх.
Айыы үөрэҕэр олоҕуран үөскээбит норуот олоҕун – дьаһаҕын . тылын –өһүн, культуратын үгэстэрин хомуйуу.
ТЫМТЫК СААС (11=15 саастаах оҕолорго)
Тымтык сааһыгар оҕо атын улахан да. Кыра да саастаах оҕолору кытта бодоруһар, улахан дьон эйгэтигэр киирэ сатыыр, дьону-сэргэни кытта сыьыанын, сыанабылын биллэрэр. Онон киниэхэ бэйэтин ис туругун арыйарыгар, кыаҕын холонон көрөрүгэр , тулалыыр дьону. Эйгэни кытта сыһыанын олохтууругар күүс-көмө буолуохха. Кини бу сааһыгар бэйэтэ тэрийэр , тугу эмэ туһалааҕы, сыаналааҕы оҥоро сатыыр. Онон оҕо араас тумсуулэргэ , общественнай тэрилтэлэргэ киириитэ.
Ньымалара. Булка, алка илдьэ сылдьыы, от мас улэтигэр, улэни улэлэтии, сиргэ уоту сатаан туттуу, дьыл халандаарын оҥостуу, олохтоох дьылы билгэлээччилэри, отоһуттары кытта билсиьиннэри уо.да.
Оҕону улэни уонна сынньаланы дьуөрэлиир культураҕа уөрэтиэхтээх. Оҕо эт-хаан өртүнэн бэйэтин кыаҕын хонтуруолланан, улэни атын үлэнэн солбуйан, эт-хаан уонна өй-санаа сайдыытын дьүөрэлээн, күннэтэ сайдан иһэригэр бэйэтэ кыһыанныахтаах.
Оҕону кэрэ эйгэтигэр уһуйуу үлэтин саҥа ис хоһооно буолар диэн оҕо бэйэтин айлҕатын бэриллибит талаанын таба булунарыгар көмөлөһөн туран кини уратытын сайыннарыгар усулуобуйа тэрийиэххэ.
СИТЭР СААС. (15-17, 16-18 саастар)
Кинилэр улахан дьону кытта түөлбэҕэ бииргэ үлэлэһэн кыралары уһуйар дьон буолаллар.
Саха норуотун олох-дьаьах культуратын тилиннэриигэ , сайыннарыыга оҕолору уһуйар үлэ биир көрүҥүнэн саха иһитин-хомуоһун, туттар малын , аһын-үөлүн арааһын, чинчийэр оҕо бөлөхтөрүн.
Оҕо оҥорон таһаарар, чөлүгэр түһэрэр. Тигэр дьарыктара, туттар тэрил, үлэлиир сир баар эрэ буоллаҕына сайда
р.