М.Вебер бойынша «саяси партиялардың даму кезеңдері және олардың ерекшеліктерін» түсіндіріңіз
Саяси жүйе жалпы адами адамгершілік нормалар мен талаптардың басымдығын сезінгенде ғана берік бола алады. Жалпы алғанда адамзат қоғамы шексіздікке, адам болмысының ақиқаттығына деген сенімді қажет етеді. Бұл өте жұқа материя нағыз шынайылық, онымен есептеспеуге ешқашан жол берілмейді.
Адамгершілік мақсаттардың, жалпыға маңызды құндылықтардың ақиқаттығын, нормативтілігін тануда әртүрлі әлеуметтік күштердің, саяси қозғалыстар мен партиялардың бірігуі өтеді.
Құндылықтарға деген қатынастың деңгейін саяси жүйенің сипаты, полюстері дсспотия мен демократия болып табылатын олардың барлық спектрі анықтайды.
Саяси жүйелер әр алуандығымен ерекшеленеді. Саяси ғылым осы өр алуандықты талдауға, жекелей алғанда шатаспас үшін және оларды түсінуге қол жеткізу үшін олардың формалары мен типтерін анықтауға әрдайым талаптанып келеді. Саяси ғылымда саяси-жүйелердің белгілі бір критерилері бойынша бірқатар типологиясы бар:
1) Әлеуметтік-экономикалық формация типі маңызды критерий болып табылады. Осы тип бойынша саяси жүйелердің маркстік типологиясы құрылған. Формациялық принциптерге сай құл иеленушілік, феодалдық, буржуазиялық және социалистік саяси жүйелерді бөліп көрсетеді. Формациялық төсіл шекарасы туралы мәселе ашық болып қалса да қарастырылып отырған типология барынша ғылыми. Әлеуметтік топтар мүдделерінің келісімі мен қоғамның тұрақтылығын қамтамасыз ету тәрізді саяси жүйе типі қоғамдық қатынастардың сипатымен, үстем таптың мүдделерімен анықталынады. Бірақ саяси жүйені лайықты түсіну үшін фориациялық
тәсіл антикалық дәуірден бастау алған өркениеттілікпен толықтырылуы қажет. Бұл әсіресе қазіргі саяси жүйелердің типологиясы үшін маңызды, өйткені қазіргі дөуірде формациялық принцип толықтай жоғалып кетпесе де екінші орынға ығыстырылған.
2) Мұндай тәсілдің негізін М. Вебер қалаған. Саяси жүйені типологияландырудың критерийі немесе негізі билікті негіздеудің, оның легатимділігінің әдісі болады. Осы критерийге сай саяси жүйелер дәстүрлі және рациональды болып бөлінеді.
Біріншіден, бағыну түрткілері болып дағды мен харизма, екіншіден — мүдде қызмет етеді. Биліктің дәстүрлі типі дәстүр көрсеткенді атқаратын принциппен қызмет етсе, рационалды немесе легитимді-құқықтық жүйеде билік принциптер мен құқықтық нормаларға негізделінген.
Вебер бойынша билікті, оның легитимділігін негіздеудің бұл дәстүрлік әдісі тек қана заңдылыққа деген сенімге ғана емес, өмір сүріп отырған тәртіп пен биліктің қасиеттілігіне де негізделінген. Өзінің мотивациясы бойынша бұл тип көп жағдайда үлкенге және отбасы иесіне ерікті бағыну дәстүрі берік және тұрақты болатын патриархалды отбасы қатынастарына ұқсас. Легитимацияның дәстүрлі әдісі феодалдық Еуропа мен Шығыс үшін тән. Вебер Батыста да құқықтық мемлекеттің тұрақтылығын нығайту үшін саяси дәстүрлермен бекіту керек деп есептейді. Сол себептен де ол демократияның тұрақтылығы үшін билікті мойындаудың көпғасырлық дәстүрімен мемлекет беделін көтеретін және азаматтардың мемлекетке ерікті бағынуын қолдайтын мұрагерлік монархтың сақталуы пайдалы болар еді деп есептейді.
Сонымен, қазіргі кездегі саяси жүйе туралы алуан түрлі концепциялар бар. Олардың бірі саяси жүйені саясат негізінде жатқан идеялар жиынтығы десе, екінші біреулері оны өзара қарым-қатынас жүйесі деп есептейді. Саяси жүйе туралы ғылыми анықтамалардың бәрін құрылымдық, міндеттік және жүйелі бағыттарға бөлуге болады.
Жалпы алғанда қоғамның саяси жүйесі дегеніміз белгілі бір таптардың, әлеуметтік топтардың, ұлттардың, тіпті жеке адамдардың әрқайсысына және бәріне тән мүдделерін жүзеге асыруға бағытталған билік жүргізуші құрылымдар жиынтығы. Оған-мемлекет, мемлекеттік мекемелер, саяси партиялар және басқа да түрлі қоғамдық ұйымдар кіреді.
19. М.Вебер, К.Мангейм, Э.Дюркгейм ұсынған: «саяси идеологиялардың» мәдени трактовкаларының ерекшеліктерінің мазмұнын ашып түсіндіріңіз.
Идеология дегеніміз - биліктің қолдауымен іске асырылатын
идеялар жиынтығы. Идеология мемлекет, саяси билік үшін қоғамды,
азаматтарды бір мақсатқа жұмылдыру үшін пайдаланатын құрал.
Идеология ұғымын ғылыми айналымға, әдебиетке енгізген француз
ғалымы, философы Дестют де Треси (1754-1836 жж.). Кейінірек идеология
деген түсінікті терең зерттеген неміс ғалымы Карл Манхейм болды. Неміс
саясаттанушысы М.Вебер де идеология проблемаларын теориялық тұрғыдан
жан-жақты зерттеуге бірнеше еңбектерін арнады.
Осы ғалымдардың тұжырымдамалары бойынша - идеология мемлекеттің,
саяси топтардың, жеке тұлғалардың қоғам мен әлеуметтік топтар алдындағы
мақсаттарын іске асыру үшін қолданылатын көзқарастар жүйесі. Жалпы идеология туралы түсінік ерте заманда пайда болды. Мысалы,
Аристотель идеология деген түсінікті “энтелехия” деп атаған. Энтелехия –
мүмкіндікті шындыққа айналдыратын ізденушілік деп ұлы ойшыл анықтама
береді. Идеология проблемаларын зерттеуші, ғалым К.Манхеймнің ойынша:
“идеология -- ол қоғамдық қарым-қатынастарға көзқарас қалыптастыратын
Құрал, Әрбір адамның іс-қимылы ойдан басталатыны баршаға мәлім.
Адамзаттың саяси өмірінің дамуы да саналы адамдардың ой-пікірлеріне,
ұсыныстарына, идеяларына негізделеді.Идеялардың негізгі көзі, бастауы
ғалымдардың ой-пікірлері мен тұжырымдамалары. Мысалы, кезінде идея
ретінде ұсынылып, кейін идеологияға, теорияға айналған Конфуцидің
мемлекеттік билік пен халық арасындағы теңгергіштік заңы, Аристотельдің
орташылдық, орта таптық концепциясы, Гоббстың антиэтатизм принципі,
Монтескьенің билікті бөлу туралы заңы және т.б. Солардың ішінде бүкіл
адамзаттың дамуына үлкен өзгерістер әкелгендері либералдық, консервативтік,
реформистік, социал-демократиялық идеологиялар.