Кірыла Тураўскі як яркі прадстаўнік аратарскай прозы. Літаратурная спадчына Кірыла Тураўскага. Аналіз твора “Прытча пра чалавечую душу і цела”
Кірыла Тураўскі (1130-1180) – найбуйнейшы майстар слова старажытнай Беларусі. Нарадзіўся ў заможнай сям’і, атрымаў выдатную адукацыю. Рана падстрыгся ў манахі і вельмі хутка заняў пасаду Епіскапа. Творчая спадчына налічвае звыш 70 твораў. Першая група твораў – “Дыдактычныя парады і павучанні”. Важнейшыя з парадаў аб тым, каб не забывалі настаўнікаў сваіх. У гэтым творы пісьменнік шануе настаўнікаў. Другая група – урачыстыя казанні на царкоўныя святы. Важнейшыя з іх “Слова ў першую нядзелю пасля Пасхі”. У творы пісьменнік паказвае перавагі хрысціянства на язычнікам. Пашырэнне хрысціянства Кірыла Тураўскі параўноўвае з наступленнем вясны.
К.Т. – выдатны паэт. Ен напісаў каля 30-і малітваў Малітвы К.Т. – сапраўдныя шэдэўры cтарабеларускай духоўнай паэзіі. Лірычны герой малітваў адрозніваецца інтэлектуальнасцю і духоўнасцю. Ен усім сэрцам прагне дасканаласці і свабоды, гармоніі з прыродай, добрай славы, сэнсоўнага зямнога жыцця. Герой звяртаецца да Бога, Багародзіцы і святых. Ен просіць дараваць яму ўсе грахі, прагне вярнуцца да праведнага жыцця. У малітвах Тураўскага аб’емна і дакладна адлюстраваны духоўны свет чалавека 12 ст.
Асаблівае месца ў творчасці К.Т. займае прыпаведзь “Пра чалавечую душу і цела” або пра сляпога і бязногага. У аснове твора Евангелічны сюжэт, які ў сваю чаргу ўзыходзіць да гутаркі імператара Антаніна з Равінам. На думку К.Т. менавіта ў прыпавесці было схавана і прадсказана знішчэнне хрысціянства. Таму ўласную творчую задачу пісьменнік бачыў у тым, каб раскрыць сэнс старадаўнаяй прыпавесці.
У сваім арыгінальным творы "Прытча пра чалавечую душу і цела" ён абвяргае наіўны анапацэнтрызм "бытавога" хрысціянства, папярэджваючы ад спакусы, літаральна тлумачыць сімволіку біблейскіх кніг, асабліва вядомыя боскія словы: "Створым чалавека па вобразу Нашаму, падабенству Нашаму". Падабенства гэтае, на думку аўтара, - "не вобразам, а прытчаю", гэта значыць, іншасказальнае і сімвалічнае. Ён назваў ерассю погляды тых, хто насуперак здароваму сэнсу ўяўляе бесцялеснага Бога цялесным. Бога нельга апісаць альбо вызначыць мераю. Тут асветнік не мог не заўважыць супярэчнасці сваёй рэлігійнай антрапалогіі, бо сам прыкладаў да чалавека толькі цялесную і душэўную меркі, забыўшыся на трэцюю людскую іпастась - дух. Толькі духоўнасцю чалавек апраўдвае біблейскія словы пра богападобнасць і свой вобраз Божы. Гэта духоўнае адзінства Бога з чалавекам увасобілася ў богачалавечай постаці Хрыста - другой іпастасі святой Тройцы.
Гісторыя ўзнікнення першых агіяграфічных твораў на ў-с землях. Абстрагаванасць і дыдактычнасць як галоўныя адметнасці жыційнага жанру. Ідэйная накіраванасць, эмацыйная напружанасць і ідэалізацыяя герояў у “Сказанні пра Барыса і Глеба”.
Жыціе (агіяграфія) - жанр царкоўна-рэлігійнай літаратуры, апісанне жыцця і дзейнасці духоўнай асобы, святога, пустэльніка, аднаго з бацькоў царквы. Героі Ж. павінны служыць прыкладам для веруючых. Творы выконвалі маральна-дыдактычную функцыю - навучалі царкоўным абрадам і правілам, выхоўвалі пакорлівасць, набожнасць, сціпласць, прапагандавалі жыццё па Боскіх запаветах. Першыя агіяграфічныя творы на тэрыторыі Беларусі з’яўляюцца ў XI ст. з Візантыі праз пасрэдніцтва Балгарыі.
Падзяляюцца на маральна-дыдактычныя (жыціі айцоў Васіля Вялікага, Макарыя Рымскага), антыерэтычныя (“Жыціе Фёдара Студзіта”), эсхаталагічныя (“Жыціе Андрэя Юродзівага”), прыгодніцкія (“Жыціе Яўстафія Плакіды”). Распаўсюджваліся як у выглядзе асобных кніг, так і ў спецыяльных зборніках - Пралогах і Чэццях-Мінеях. Першы арыгінальны ўсходнеславянскі агіяграфічны твор паўстаў у сярэдзіне XI ст. ~ “Казанне пра Барыса і Глеба”. Ен зрабіўся асновай для “Жыція Барыса і Глеба”. Першыя беларускія агіяграфічныя творы - “Аповесць жыцця і смерці Ефрасінні Полацкай” і “Жыціе Кірылы Тураўскага” створаны ў XII ст. Прыблізна каля 30 - 40-х гг. XIII ст. паўстала “Жыціе Аўрамія Смаленскага”.
Для агіяграфічнай літаратуры характэрна яшчэ адна рыса, якая асабліва ярка праявіцца пазней, у жыційныя літаратуры XIV-XV стст., Але дае аб сабе ведаць ужо ў жыціях XI-XII стст. Рыса гэтая - абстрагаванне. Сутнасць яе ў тым, што аўтар знарок пазбягае пэўнасці, дакладнасці, любых дэталяў, якія паказвалі б на прыватнасць, адзінкавыя апісваных сітуацый. Гэта не выпадковасць, а асэнсаванае імкненне разглядаць жыццё святога як бы па-за часам і прасторы, як эталон этычных нормаў, вечны і паўсюдны. Так, напрыклад, у «жыціі Хвядоса Пячэрскага» распавядаецца аб междукняжеской барацьбе ў 1073 г. (калі князі Усевалад і Святаслаў выгналі вялікага князя кіеўскага Ізяслава) у наступных выразах: «бысть у той час съмятение некако ад вьселукавааго ворага ў трьх кънязьх, браціі існым па плъти, якоже дъвема лаянку (вайну) сътворити на адзінага старейшааго сі брата, христолюбьца іжэ сапраўды боголюбьца Ізяслава. Тое ж тако тъ прогънан бысть ад граду стольнааго, і анямелыя пришьдъшема ў град тъ ... ». Мы бачым, што не названыя ні імёны князёў - праціўнікаў Ізяслава, ні Кіеў (ён называецца толькі «стольным градам»), а сама феадальная нязгода малюецца выключна як вынік д'ябальскага падгаворванні. Для абстрагуюцца тэндэнцыі характэрна апушчэнне імёнаў, найменне людзей па іх сацыяльнаму становішчу ( «нейкі баярын», «гэты муж» або «страцігаў нейкі"; у гэтым апошнім выпадку замест звычайнага рускага назвы «ваявода» ўжываецца грэцкі тэрмін «страцігаў»), апушчэнне геаграфічных найменняў, дакладных датаў і т. д.
Жыція Барыса і Глеба».
Вялікае дзяржаўна-палітычнае і царкоўнае значэнне ў Старажытнай Русі меў культ Барыса і Глеба. У помніку старажытнарускай літаратуры сярэдзіны ХІ стагоддзя “Сказанні пра Барыса і Глеба” абгрунтоўваецца сакралізацыя нашчадкаў Уладзіміра Святаславіча. Барыс (каля 989–1015) і Глеб (каля 990–1015), з’яўляючыся першымі рускімі святымі і “законнымі” сынамі Уладзіміра згодна з тэкстам “Сказання… ” выступаюць святымі заступнікамі правячага роду Рурыкавічаў, нашчадкаў Уладзіміра і Яраслава: “Родъ правыихъ благословиться, – рече пророкъ, – и семя ихъ въ благословлении будеть” [15].
Аўтар “Сказання…”, апісваючы братазабойства, здзейсненае Святаполкам Яраполчычам (каля 980–1019), робіць асноўны акцэнт на яго грахоўным нараджэнні: “и бысть отъ дъвою отьцю и брату сущю. Темьже и не любляаше его Володимиръ, акы не отъ себе ему сущю” [15], тым самым падкрэсліваючы яго “першапачатковую грахоўнасць” і нелегітымнасць праўлення. Згодна з канцэпцыяй аўтара “Сказання…”, прыналежнасць Святаполка да лініі Яраполка Святаславіча (праўленне 972–978) не суадносіцца з законнасцю яго права на Кіеўскі пасад. Акрамя царкоўнага, культ Барыса і Глеба меў важнае палітычнае значэнне. Паводзінамі Барыса і Глеба, якія не паднялі рукі на старэйшага брата нават у абарону свайго жыцця, асвячалася ідэя радавога старэйшынства ў сістэме княжацкай іерархіі: князі, якія не парушылі гэтай запаведзі, сталі святымі. Палітычная тэндэнцыя ўшанавання першых рускіх святых заключалася ў асуджэнні міжкняжацкіх войнаў. У якасці асноўнага сэнсу твора аўтар хацеў данесці ідэю ўмацавання дзяржаўнага адзінства Русі на падстваве строгага захавання феадальных узаемаадносін паміж князямі. Усе князі, якія з’яўляюцца нашчадкамі Яраслава Уладзіміравіча, – браты, але старэйшыя павінны абараняць малодшых і заступацца за іх, малодшыя ў сваю чаргу павінны ва ўсіх справах падпарадкоўвацца старэйшым. У гэтай сувязі сэнс твора перагукаецца з “рядом Ярослава”, які быў складзены перад смерцю кіеўскага князя Яраслава Уладзіміравіча ў сярэдзіне ХІ стагоддзя.
Пасля смерці Уладзіміра, уладу ў Кіеве захапіў пасынак Уладзіміра — князь тураўскі Святаполк. Асцерагаючыся суперніцтва родных дзяцей вялікага князя — Барыса, Глеба і іншых, Святаполк першым чынам падаслаў забойцаў да першых прэтэндэнтаў на стол у Кіеве — Барыса і Глеба. Не жадаючы міжусобіцы, Барыс прызнаў вярхоўную ўладу брата свайго Святаполка і распусціў сваю дружыну са словамі: «Не падніму руку на брата свайго старэйшага: калі і бацька ў мяне памёр, то хай гэты будзе мне замест бацькі». Але забойцы — вышагародцы, прысланыя Святаполкам, — увайшлі да яго молящемуся ў шатры, і закалолі дзідамі.
Ганец, пасланы ад Яраслава, перадае Глебу вестку аб смерці бацькі і забойстве брата Барыса. А сястра Прадслава папярэджвае і Яраслава Мудрага, што іх брат Святаполк збіраецца ўхіліць і яго. Жорсткі брат яго, Святаполк, шле ганца да брата Глеба: маўляў, хворы бацька і жадае бачыць яго — Глеба. І вось засмучаны князь плыве па рацэ ў ладдзі, і яе атачаюць яго ворагі. Ён зразумеў, што гэта канец і прамовіў пакорлівым голасам: «Раз ужо пачалі, прыступіўшы, здзейсніце то, на што пасланыя». Глава разбойнікаў Галясер аддаў загад, і кухар Глеба, Тарчын, зарэзаў свайго гаспадара нажом.
6.Еўфрасіння Полацкая як рэлігійны, культурны дзеяч і як гераіня літаратурнага твора (“Жыцце Еўфрасінні Полацкай”) (Прадсла́ва) - манахіня ігумення праваслаўнага манастыра, асветніца. Прылічана да святых Рускай праваслаўнай царквой (1893).
У наш час прынятае шанаванне Еўфрасінні як "заступніцы Беларусі" і "асветніцы Беларусі". Дакументальных звестак пра жыццё і дзейнасць Еўфрасінні амаль не існуе. Асновай гістарыяграфіі з'яўляецца яе "Жыціе", а іканаграфіі — ікона, што была напісаная да кананізацыі і не захавалася да нашых дзён.
Сям'я
Прадслава паходзіла з княскай сям'і і была старэйшай дачкой Святаслава Усяславіча, сына Усяслава Брачыславіча. Паводле ўскосных звестак, маці была адна са старэйшых дачок Уладзіміра Манамаха, і, магчыма, мела імя Соф'я.
Прадслава атрымала параўнальна добрую для таго часу хатнюю адукацыю. У 12-гадовым узросце бацька намерыўся выдаць яе замуж. Князёўна, аднак, адмовілася ад шлюбу і ўвогуле ад свецкага жыцця, і патаемна прыняла пострыг у Полацкім манастыры. Прычыны такой пастановы невядомыя, але не выключана, што свой уплыў зрабіла даволі бяспраўнае становішча жонак тагачасных арыстакратаў.
У царкве
Верагодна, у канцы 1110-х гг. Еўфрасіння прыняла і чын схімы. Праз пэўны час перасялілася у келлю пры полацкім Сафійскім саборы, пачала перапісваць кнігі ў скрыпторыі пры тамтэйшай бібліятэцы. Менавіта перапісванне кніг было, відаць, адным з яе схімных зарокаў. Звесткі пра пісанне Еўфрасінняй Полацкага летапісу, якія прыводзяцца, напр., у Борха і Ластоўскага — легендарныя, нічым не пацверджаныя.
У сярэдзіне 1120-х гг. Еўфрасіння, ініцыявала будову жаночага Спаскага манастыра ў Сяльцы, на месцы старой рэзідэнцыі полацкіх епіскапаў, тады ж была ўзведзена ў сан ігуменні гэтага манастыра. У далейшым, ініцыявала будову або перабудову Спаса-Праабражэнскай царквы манастыра. Пазней ініцыявала будову мужчынскага Багародзіцкага манастыра і царквы Святой Багародзіцы пры ім.
Заказала Лазару Богшу выраб напрастольнага крыжа з рэліквіямі, які пазней стаў вядомы як Крыж Еўфрасінні Полацкай (1161)
У канцы жыцця выправілася ў паломніцтва ў Іерусалім (1167). Магчыма, што пры гэтым выконвала і царкоўна-дыпламатычную місію, а на землях Русі, якія праяжджала — міратворчую місію. Сустракалася з імператарам Мануілам, верагодна, была ў Канстанцінопалі, у канцы красавіка дасягнула Іерусаліму, дзе захварэла і памерла. Еўфрасіння была пахаваная ў Феадосіевым Іерусалімскім манастыры. Існуе думка, што апошняй воляй Еўфрасінні магло быць пахаванне ў манастыры святога Феадосія, што і стала прычынай таго, што рака з астанкамі была пакінута ў Кіеве, а не вернута ў Полацк.
Аповесць пра жыццё Еўфрасінні Полацкай
Аповесць – помнік гатычнага пісьменства Беларусі 12 ст. Захавалася звыш 100 спісаў твора. Аўтарам верагодна з’яўляўся манах давыд, які суправаджаў Еўфрасінню ў Іерусалім. Сюдэт твора ўключае Жыціі і прыгодніцкія элементы.
Галоўная гераіня – Еўфрасіння (прадслава) – рэальная гістарычная асоба. Яна самастойна робіць cвой жыццевы выбар. Гераіня мае выключныя схільнасці да навукі, аб чым красамоўна сведчыць адзін з яе маналогаў, дзе яна прамаўляе: “Кнігамі суцяшаецца душа мая і сэрца весяліцца” Думкі яе светлыя, пачуцці – стрыманыя, розум – разважлівы. Апрача Еўфрасінні там прысутнічае яшчэ 16 персанажаў.
Пры адмалеўцы герояў пісьменнік характарызуе ўчынкі, справы, іх унутраны свет. Паказвае духоўныя пакуты і трывогі.
У тэксце твора шмат дыялогаў і маналогаў. Есць звароты да Бога (12) і 2 лямантавых плача. Важны кампанент паэтыкі твора – містычныя мікрасюжэты. Аўтар шырока ўжываў сімвалы і параўнанні. Еўфрасіння параўноўваецца з пчалой і сонцам.
Узникненне старажытнага летапісання. Гісторыя стварэння “Аповесці мінулых гадоў”. Летапісныя звесткі аб першых славянскіх гарадах, пра Ўладзіміра, Рагвалода і Рагнеду і інш. Інтэрпрэтацыя гістарычных падзей у кантэксце гісторыі хрысціянізацыі Русі.
Як асобны жанр гісторыка-літаратурных твораў летапісанне прайшло перыяд зараджэння, росквіту і заняпаду. На Беларусі храналагічнымі межамі іх з'яўляюцца:
1. XII - XIV ст. - зараджэнне мясцовага летапісання. Перыяд феадальнай раздробленасці абумовіў тое, што інтарэсы асобных феадальных цэнтраў абмяжоўвалі кругагляд летапісца. Такія летапісы - гэта гісторыя пэўнага ўдзельнага княства. Выразна мясцовы характар маюць Полацкі летапіс XII ст. і Наўгародскі летапіс XIII ст. (калі прызнаць рэальным яго існаванне). Такі ж падыход фактычна захаваўся ў летапісанні і ў Смаленску (XIV ст.).
2. XV - XVI ст. - этап росквіту леталісання на беларускіх землях (і ў Вялікім княстве Літоўскім наогул). На развіццё летапісання гэтага часу наклала адбітак барацьба паміж ВКЛ і Маскоўскай дзяржавай. У адпаведнасці з ходам азначанай барацьбы другі этап летапісання можна падзяліць на два перыяды:
1) з пачатку і да 80-х гг. XV ст.;
2) з канца XV і да канца XVI ст.
На працягу першага перыяду ВКЛ валодае ініцыятывай, яго князі праводзяць «агульнарускую» палітыку - адсюль і імкненне вывесці гісторыю Русі Літоўскай ад Русі Кіеўскай (як і Маскоўскай). 3 канца XV ст. палітычную ініцыятыву перахоплівае Маскоўская дзяржава і характар летапісання пастутюва змяняецца. Дынастыя князёў літоўскіх (а разам з тым і гісторыя дзяржавы) вядзецца з захаду, з Рыма.
3. XVII - пачатак XIX ст. - этап заняпаду леталісання. Ужо з другой паловы XVI ст., калі ВКЛ пачынае губляць сваю самастойнасць, можна заўважыць паступовую трансфармацыю старых жанраў і замену іх новымі. З'яўляюцца «Хроніка Польская, Літоўская, Жамойцкая і ўсёй Русі» Мацея Стрыйкоўскага - першая гісторыя Вялікага княства Літоўскага элементарна-крытычнага характару, а таксама Баркалабаўскі летагас. Для апошняга характэрна спалучэнне летапісання з мемуарнай літаратурай. У XVIII ст. былі спробы аднавіць старую летапісную форму апісання мінулага (гарадскія хронікі), але гэтыя спробы сталіся апошнімі. Гістарычнымі помнікамі і сапраўднымі ўзорамі высокамастацкай публіцыстыкі – нароўні з літаратурай – даўно і справядліва прызнаны “Бібліі” – адны з першых дайшоўшыя да нас як кнігі рэлігійнага характару, так і заканадаўчага зместу творы даўніны. Менавіта з “Біблій” пачаўся працэс фарміравання маральных прынцыпаў узаемаадносін людзей, выключна і адназначна першапачаткова ў іх закладзены тыя асноватворныя нормы і крытэрыі, што вызначалі, вызначаюць і будуць вызначаць пазіцыі і падыходы да ацэнкі дзейнасці чалавека ва ўсіх без выключэння праявах і жыццёвых стасунках. “Бібліі” і іншыя царкоўныя выданні перш за ўсё прызначаліся для прапаганды і распаўсюджання хрысціянскага рэлігійнага веравызнання, уведзенага, як вядома, князем Кіеўскай Русі Уладзімірам у 988 годзе. Разам з гэтым, яны свядома спрыялі распаўсюджанню набыткаў грамадскай думкі старажытных Рымскай і Грэчаскай імперый, а таксама – тагачаснай славянскай культуры і асветніцтва. У “Бібліях” знаходзілі людзі пасылкі для фарміравання ў сваіх душах і светапоглядах асноў пакорлівасці і набажэнства, веры і цярплівасці… Насельнікі Зямлі, у тым ліку – і славяне, дзякуючы царкоўнай літаратуры, выпрацоўвалі першыя прававыя зносіны паміж сабой, спрабавалі зразумець і ўсвядоміць сваю ролю і прызначэнне ў жыцці, імкнуліся прадбачыць тыя ці іншыя перспектывы развіцця тагачаснага грамадства.
У пачатку ХІІ-га стагоддзя з'явіўся яшчэ адзін –ці не самы важны і асноўны – узор старажытнай летапіснай творчасці (а разам з тым – і публіцыстыкі) – “Аповесць мінулых гадоў”. Не адно пакаленне даследчыкаў старажытнай культуры па праву лічыць “Аповесць…” непераўзыдзеным творам і велічным помнікам усходнеславянскай пісьменнасці. Менавіта з гэтага твора мы ўпершыню даведваемся пра жыццё і падзвіжніцкую дзейнасць славянскіх першаасветнікаў Кірылы і Мяфодзія, пра жыццё князя Алега і княгіні Вольгі, больш падрабязна, чым раней, – пра ўвядзенне хрысціянства князем Уладзімірам… У “Аповесці…” таксама ўпершыню знаходзім мы і звесткі пра такія беларускія гарады, як Полацк і Тураў, Віцебск і Пінск, Гродна і Бярэсце… Як засведчыў таленавіты даследчык нашай даўніны Мікола Ермаловіч у сваіх працах “Старажытная Беларусь. Полацкі і Новагародскі перыяды” і “Беларуская дзяржава Вялікае княства Літоўскае”, што выйшлі ў свет адпаведна ў 1990-м і 2000-м гадах, менавіта ў “Аповесці мінулых гадоў” Полацк значыцца як горад вялікі і значны.
Побач з адлюстраваннем многіх гістарычных падзей старажытнага часу ў “Аповесці мінулых гадоў” шэраг старонак адведзены апісанню працэсу рассялення ўсходніх славян па тэрыторыі цяперашняй геаграфічнай Беларусі
.
