III жiктеудегi зат есiмдер. А.hyoideus, a um – тiл асты (сүйек)
A. dens, dentis m - тiс
I топ сын есiмдер
А.hyoideus, a um – тiл асты (сүйек)
hypoglossus, a um – тiл асты (жүйке)
iliacus, a um – мықындық
maximus, a, um – ең үлкен
minimus, a, um – ең кiшi
mucosus, a, um – кiлегейлi
submucosus, a, um – кiлегей асты
supremus, a, um – ең жоғарғы
В.sacrococcygeus, a, um – сегiзкөзқұйымшақтық
stуlohyoideus, a, um – бізді тiл асты
stуlopharyngeus, a, um – бізді көмейлік
С.caninus, a, um – иттiк
decidius, a, um – түсушi
geniohyoideus, a, um – иек-тiл асты
incisivus, a, um – күрек тiстiк
infrahyoideus, a, um – төменгi тiл астылық
serotinus, a, um – кеш шығатын тiс
sternohyoideus, a, um – кеуде-тiл асты
suprahyoideus, a, um – жоғарғы тiл астылық
thyrohyoideus, a, um - қалқанша-тiл асты
II топ сын есiмдер
А.intestinalis, e – iшектiк B. biceps, itis - екiбасты
simplex, icis – жәй quadriceps, itis – төрт басты
teres, etis – үшiншi tenuis, e – жiңiшке
vaginalis, e – қынаптық triceps, itis - үш басты
C.molaris, e – үлкен азу тiс
premolaris, e – кiшi азу тiс
6 сабақ
Тақырыбы:1-5 сабақтарға байланысты жаттығуларды орындау
І. Зат есiмдер жiктеуiн анықтаңдар.
Area, ae f; canalis, is m; eminentia, ae f; tuberositas, atis f; carpus, i m; acetabulum, i n; superficies, ei f; ganglion, i n; pectus, oris n; aditus, us m; vomer, eris m; fonticulus, i m; cornu, us, n; recessus, us m; chorda, ae f.
II. Зат есiмдер сөздiк формасын жазыңдар.
Orbita, periosteum, color, genu, ostium, vagina, encephalon, bursa, stratum, junctura, tympanum, gingiva, os, corpus, foramen, pars, caput, crus, dens.
III. Сөздiк формасын аяқтаңдар.
Truncus, i; situs, us; lobus, i; us; bronchus, i; fundus, i; plexus, us; hamulus, i.
IV. Сын есiмдер сөздiк формасын жаз.
a) anatomicus, arteriosus, facialis, cavus, spinalis, transversus, transversalis, costarius, tenuis, costalis, gastricus, ulnaris, palatinum, canina, molare, communis, dentale;
b) teres, biceps, triceps, quadriceps, simplex, duplex, permanens, valens.
V. Сын есiмдердi тектерiне байланысты iлiк септiгiне қойыңдар
Rectus, a, um; tympanicus, a, um; incisivus, a, um; superficialis, e; mentalis, e; pyramidalis, e; sphenoidalis, e.
VI. Сөздiк формасын жазып, iлiк септiгiне қойыңдар.
major, minor, anterior, posterior, superior, inferior.
VII. Жақша iшiндегi берiлген сын есiмдердi зат есiммен жеке-жеке байланыстырыңдар.
омыртқа (мойындық,кеуделiк,белдiк, сегiзкөздiк, құйымшақтық)
сұйек (маңдайлық, таңдайлық, мұрындық, торлы, шүйделiк, тiл асты)
өсiндi (көлденең, буындыќ, торлы, таңдайлық, самайлық, көздiк)
тесiк (сопақ, дөңгелек, шүйделiк, үшкiр, омыртқалық)
VIII. Жақша iшiнде берiлген зат есiмдердi сын есiммен жеке-жеке байланыстырыңдар.
үлкен (ұршық, қанат, төмпешiк, тесiк)
төменгi (қойнау, ойық, тесiк)
кiшi (жүйке, артерия, дене, аралық)
алдыңғы (тармақ, табақша, байлам, бөлiк)
жоғарғы (саңылау, беткей, тесiк, сызық)
IХ. Сөйлемдердi аударыңдар.
A. 1. Arteria interossea communis, tunica mucosa tracheae, stratum longitudinale ventriculi, sulcus sinus petrosi inferioris, facies maxillaris, tuber maxillae, foramen palatinum minus, facies temporalis alae majoris ossis sphenoidalis,processus maxillaris conchae nasalis inferioris, caput superius musculi pterygoidei lateralis, hiatus canalis nervi petrosi minoris.
2. Pars lateralis ossis occipitalis, meatus nasi inferior, ligamentum longitudinale anterius columnae vertebralis, linae nuchae superior, apertura externa canaliculi cochleae, pars libera gingivae, vena colica sinistra, lamina propria mucosae, arteria facialis, musculus orbicularis oculi, flexura sacralis recti.
B. Ostium pyloricum, camera anterior bulbi oculi, collum vesicae biliaris, recessus duodenalis superior, lambium mediale lineae asperae, sulcus lacrimalis processus frontalis maxillae, fovea articularis processus articularis superioris, skeleton membri inferioris liberi, processus articularis superior vertebrae lumbalis, crista tuberculi minoris, spina ossis sphenoidalis, articulatio capitis costae, stratum fibrosum synoviale, ostium venae cavae inferioris atrii dextri, fissura ligamenti venosi, vena iliaca communis, bursa trochanterica musculi glut (a) ei maximi, bursa subcutanea prepatellaris.
C. Cavum nasi, collum mandibulae, processus palatinus maxillae, plexus dentalis superior, crista lacrimalis posterior, basis cranii externa, ductus sublindualis major glandulae sublingualis, raphe pterygomandibularis, facies palatina laminae horizontalis, facies lingualis coronae dentis canini inferioris, foramen zygomaticofaciale, musculus palatoglossus, musculus palatopharyngeus, musculus myеlohyoideus, nervus buccalis.
7- сабақ
Тақырыбы: Латын тiлi тектерiнiң (род) грамматикалық белгiлерi туралы мәлiмет
Зат есiмнiң тектерiн 1,2,4,5 жiктеулерде атау септiгiндегi жалғауларына қарап анықтаймыз.
Егер зат есiм а,es жалғаулармен аяқталса, онда f –тегiне жатады,яғни а-1 жiктеуде,es-V жiктеуде жiктеледi.
I
f
V
Ал 2-4 жiктеулерде m және n тектерiндегi зат есiмдер жiктеледi. Егер сөз us,er жалғауларымен аяқталса m тегiнде, ал um,on,u жалғауларымен аяқталса n тегiнде жiктеледi.
Er um
II II
us m on n
IV u IV
Тек 3-жiктеудегi зат есiмдердiң тектерiн анықтау қиындау болып келедi. Себебi бұл жiктеудiң кейбiр ерекшiлiктерi бар. Оны бiз жеке қарастырамыз.
Зат есiмнiң 3-жiктеуi
1. 3-жiктеудегi зат есiмдерге iлiк септiгiнде is жалғауымен аяқталған зат есiмдер жатады.
2. Атау септiгiнде олардың жалғаулары әр түрлi, мысалы: cortex, radix, pulmo, pes, crus, canalis.т.б.
3. 3-жiктеудегi көптеген зат есiмдердiң атау септiгiндегi негiзi iлiк септiгiмен сәйкес келмейдi. Мысалы:
Атау. Cortex. Radix. Crus.
Iлiк. Cortic-is. Radic-is. Crur-is.
Себебi бұл сөздердiң сөздiк формасында iлiк септiгiнiң жалғауы is негiздiң бiр бөлiгiмен берiледi. Мысалы: apex, icis, ( негiзгi apiс); tempus, oris n (негiзгi tempor) cartilago, inis f (негiзгi cartilagin). Сондықтан iлiк септiгiндегi негiзiн бiлмей, мұндай сөздердi септеуге және жiктеуге болмайды.
Ал бiр буыннан тұратын сөздер iлiк септiгiнде толық жазылады: pes, pedis m; dens, dentis m; pars, partis f.
4. III жiктеудегi зат есiмдердiң, атау және iлiк септiктерiндегi буын сандарына қарай тең және тең емес болып екiге бөлiнедi:
Буын саны тең: Буын саны тең емес:
Атау Iлiк Атау Iлiк
Rete retis opex apicis
Canalis canalis dens dentis
Pubes pubis pars partis
Буын сандарының тең және тең еместiгiн бiлу зат есiмнiң тегiн анықтаған кезде қажет болады.
5. III жiктеудегi зат есiмдер негiзiн анықтау үшiн iлiк септiгiнiң is жалғауын алып тастаймыз, сосын осы негiзге басқа септiктердiң жекеше және көпше түрдегi жалғаулары жалғанады.
III жiктеудегi зат есiмнiң тегiн анықтау
туралы жалпы мәлiмет
1. 3-жiктеудегi зат есiмдерге барлық тектегi сөздер жатады, жалғаулары әр түрлi болады.
2. 3-тектегi кейбiр зат есiмдердiң жалғаулары әр текте бiрдей болып келедi. Мысалы: III жiктеуде us жалғауымен аяқталатын зат есiмдер бар. Олар n және f тегiне жатады. Осындай зат есiмдердi ажырату үшiн ілік септігінің қалай аяқталғанын қарау керек. Егер ілік септігі oris, eris, uris болып аяқталса,-n тегiне жатады, ал ut-is немесе ud-is болып аяқталса, -f тегiне жатады.
=or=is corpus, oris n
=er=is n viscus, eris n
=ur=is crus, uris n
us
=ut=is senectus, utis f
f
=ud=is incus, udis f
3. III жiктеуде es жалғаумен аяқталатын зат есiмдердiң (V-жiктеудегi es жалғаумен шатастырмау керек) тегiн анықтаған кезде, сол зат есiмдердiң буын саны тең және тең еместiгiн анықтау керек. Егер зат есiм es жалғауымен аяқталса, буын саны атау және iлiк септiктерiнде тең болса - f тегiне жатады, ал тең болмаса -m тегiне жатады.
Буын саны тең f pubes, is f
Es
Буын саны тең емес m paries, etis n
4. III жiктеуде зат есiмдердiң iшiнде ережеге бағынбайтын кейбiр сөздер бар. Мысалы: is жалғаумен аяқталған сөз f-тегiндегi зат есiмге жату керек, бiрақ canalis, is m - өзек , sangulis, inis m - қан, сөздерi m тегiне жатады. Ал os жалғауымен аяқталған есiмдер m-тегiне жату керек, бiрақ os, ossis n – сүйек, os, oris n – ауыз, n-тегiне жатады.
Мұндай ережеге бағынбайтын сөздердi еске сақтау керек.