ауру атауларын бiлдiретiн грек ТЭ
| Грек ТЭ | Мағынасы |
| -logia (logos-сөз, iлiм) -logo (logia) -scopia (scopeo-қарау, бақылау, зерттеу) metria, metr (metreo-өлшеу) graphia (grapho-сызу, жазу) gramma (gramma-жазылған нәрсе, көршiсi) therapia(therapeia-емдеу,ќадаѓалау) noso (nosos-ауру) patho, pathia (pathos-сезiм уайыдамау, ауру) alg, algia, algesia (algos-ауру) algesia-ауруды сезу odуnia-(odуne-ауру) | Iлiм, ғылымға қатысты Сөйлеу қабiлетiнiң бузылуына қатысты Тексеру, бақылау, зерттеу ¤лшеу, анықтау (көлемiн) Рентгенография, жазу процессi, сигналдағы графикалық тiркеу Рентгендiк көрінiс, тiркеу нәтижесi емдеу (хирургиялық емес) ауру аурулық жағдайға қатысты көңiл-күйге қатысты аурулық сезiм, ауру |
A.Терминоэлементтер мағынасын түсiндiрiдер
Osteologia, pathologia, osteoarthropathia, stomatologia, somatologia, somatoscopia, acroalgia, spondylodynia, arthropathia, cardiographia, hormonotherapia, nosologia, brachialgia, logopathia, spondylographia, rhinologia, osteogenus, odontogenus, hepatogenus, glossalgia, odontalgia, pancreatodynia, ileocaecalis, ileocolicus, ilеofemoralis, pancreatojejunalis, lymphonodus, thyreopathicus, thyroglossus, ischiococcygeus, thyreogenus.
Энцефалометрия, краниометрия, кардиограмма, бронхоэзофагоскоп, радиогепатография, пат (о) анатомиялыќ, панкреаталгия, гелиотерапия, (греч. helios күн), перитонеоскопия, пельвиграфия, пельвископия, вазодилатация, кефалограмма, кефалограф, кефалография, логотерапия, электротерапия, соматорецептор, нозография, глоссоспазм, кардиоспазм, (ostium cardiacum), дуоденография, реогепатография, ректоскоп, соматикалыќ, акропигментация, патогенді, патология.
15-сабақ
Тақырыбы: Клиникалық терминологиядағы
ossis, iass, ismus, oma жұрнақтары
1. osis, iasis-жұрнақтары.
Бұл жұрнақтар берiлген зат есiмдер мен етiстiктер негiздерiне жалғанып аталған негiздiң әрекетiн және соның нәтижесiн көрсетедi. Мысалы: stenosis - стеноз, тарылу (нәтижесi)
Selerosis - склероз, қатаю.
Narcosis - наркоз, ұйықтау.
Жалпы осы жұрнақпен берiлген сөздер «патологиялық процесс, аурудың асқынуын, созылмалы ауру түрiн білдiретiн мағына бередi. Ал егер сөз құраушы негiздер : "тiн (ұлпа), ағза, дене мүшесi, организм жүйесi" мағынасында берiлсе, бұл сөздерге osis жұрнағы жалғанып, "ауруға шалдыққан" деген мағынаны бiлдiредi. Мысалы: fibrosis-фиброзды қайта даму, nephrosis-нефроз - бүйрек өзекшелерiнiң ауруының асқынуы. Toxicosis - токсикоз - улы заттармен – “улану нәтижесiнде” ауру.
NB- көнiл бөлiңіз.
Егер сөз құраушы негiз "қанды денешiк немесе iсiк" деген мағына беретiн болса, онда osis жұрнағы арқылы жасалған сөз - "таралу, көп екендiгiн бiлдiретiн" мағынадағы сөздi жасайды. Мысалы: leucocytosis лейкоцитоз қан құрамында лейкоциттердiң көп болуы деген мағынаны бiлдiредi. Fibromatosis фибромдардың көп болуы.
2. ismus - жұрнағы.
Бұл жұрнақпен берiлген зат есiмдер, берiлген белгiге байланысты құбылысты, сәйкестiктi бiлдiретiн зат есiм жасайды. Мысалы: infantilismus (латынша-infantilis-балалық) бала жасына тән психикалық және физиологиялық дамудың сақталып қалуы. Daltonismus - қызыл және жасыл түстердi ажырата алмау. Strabismus - қитар көз.
3. itis - жұрнағы ќабыну және қабыну барысын көрсетедi. XVIII ғасырдан бастап itis жұрнағы аурудың қабыну атауларын жасау үшiн қолданылып келедi. Мысалы: gastritis-гастрит-асқазанның кiлегейлi қабығының қабынуы; nephritis-нефрит-бүйректiң қабынауы. Itis- жұрнағымен берiлген зат есiмдер III жiктеуде f тегiнде жiктеледi, iлiк септiгiнде itidis болады. Мысалы: bronchitis, itidis meningitis, itidis f.
4. oma – жұрнағы ісiк атауларын жасаѓан кезде қолданылады. Медицина термиологиясында oma- жұрнағы зат есiмдер немесе сын есiмдер негiздерiне жалғанып, iсiк атауларын жасайды. Мысалы: fibr-oma талшықты байланыстырушы тiндердiң залалсыз iсiгi. Oste-oma- сүйектiк тiндердiң заласыз iсiгi. Oma- жұрнағымен берiлген зат есiмдер III жiктеуде n – текте жiктеледi, iлiк септiгiнде atis болады. Fibroma, atis n, osteoma, atis n
Кейбiр тiндердiң залалды iсiктерiнiң атаулары, тiкелей ауру атын көрсетедi. Мысалы: carcinoma- рак, язва; sarcoma- еттi iсiк. Жалпы iсiк сөзi tumor, oris m, blastoma, atis, n neoplasma, atis n сөздерiмен синонимдес болып келедi.
Ұлпалар мен мүшелердiң патологиялық өзгерiстерiн бiлдiретiн грек терминоэлементтерi
| Iatria, iater (iatreia, iatros) Ectasia, ectasis (ektasis) Ptosis (ptosis-құлау, түсү) Steno, stenosis (stenos-тар) Sclero, sclerosis (skleros-тығыз) Malacia (malakos-жұмсақ) Iysis, lyt (ivsis-еру, бұзылу, шешiлу) Plastica (plastice-жапсыру) Tomia (tome-кесу) Tomo (tomos-кесiндi, қабат) Ectomia (ectome-кесiп алу) Stomia (stoma, stomatos-тесiк) Pexia (pexis-бекiту) R(h)aphia (rhaphe-тiгiс) Schisis (грек. жарылу, ыдырау) Rhexis (грек. үзiлу) Desis (desis-байлау, бекiту) Eurysis (eurus-кең) Eurynter (euryno-кеңейту) Clasia (klasis-сындыру, бұзу) Centesis (kentesis-шаншу, тесу) Privus (айырылу) | Ауруларды емдеу, дәрiгер Созылу, кеңейу, жыныс мүшесiнiң эктазиясы Түсу, мүшенiң төмен жылжуы Тар, тарылу, стеноз 1. қатты, тығыз, қатаю 2. склераға қатысты жұмсақтық, жұмсару, малация 1. еру, бұзылу, сiңiру 2. мүшенi хир. операция жолымен босату пластикалық хир. операция жолымен қалпына келтiру. Хир. операция жолымен мүшелердi, тiндi кесу, ашу Қабаттану, қабат-қабат кесiндiсi Хир. операция жолымен мүшелердi, тiндi кесiп алу, алып тастау. Хир. операция жолымен жасанды тесiк, анастомоз жасау Хир. операция жолымен iшкi мүшелердi бекiту Хир. операция жолымен тiгiс жасау Мүшелердiң ыдырауы Ағзаның б±зылуы, үзiлуi Хир. операция жолымен мүшелердi орнына бекiту, қимылдатпау. Мүшенi кеңейтуге арналған тәсiл Кеңейтуге арналған құрал Хир. операция жолымен дене бөлiгiн бұзу Тесу, пункция Мүшенi алып тастау немесе жоқ болуы. |
Күрделi сөздердi қысқарту
Егер бiр немесе бiрнеше сөздiң негiзi сөз негiзi құрамына түгел емес, қысқартылған түрде енген болса, ондай сөздердi қысқарған сөздер деп атайды. Егер күрделi сөздiң бiрiншi компонентi сын есiмнен тұрса, онда оның құрамындағы (о) id, ai/ar, os, ic жұрнақтары қысқартылады.
Tyroideus сын есiмiн tropus сөзiне жалғасақ , tyreotropus - қалқанша безге әсер етушi деген күрделi сөз жасалады, thyreotomia - қалқанша бездi кесу.
Мүшелер мен тiндер атаулары бiлдiретiн грек-латын терминдерi:
| Splancho (splanchapl) Gastro, gastria (gastor, gastros) entero (enteron, entera pl) laparo (lapare-шат.) procto (proctos) pneumo, pneumono (pneumon) nephro (nephros) spleno (splen) pyelo (pyelos) cysto (kystis-көпiршiк) cholecysto (chole-өт, +kystis-көпiрiшiк) choledocho (chole-өт, +doche-ыдыс) metro, metra, metrium hystero (hystera) omphalo (omphalos) typhlo (typhlon) cholangio (agreion) dacroyocysio (dakryon) colpo (kolpos) oophoro (oophoron) oo (oon) salpingo (salpinx, salpingos) trachelo (trachelos) orchi, orchidi, orchidia orchia (orchis) | Viscera pl Ventriculus, i, m Intestinum, i, n Intestina pl Intenstinum tenue Abdomen, iris r Anus, i m Rectum, in Pulmo, onis m Ren, renis m Lien, enis m Pelvis renalis Vesica, aef Vesica urinaria Vesica felea Ductus choledochus Uterus, im Umbilicus, i m Funiculus umbilicalis C(a)ecum, i n Ductus biliteri Saccus lacrimalis Vagina, ae f Ovarium, i n Ovum, i n Tuba uierina Tuba auditiva Cervix, icis f Testis, is m | iш құрылыс мүшелерi асқазан iшек iшектер жiңiшке iшек iш, құрсақ артқы қуыс тiк iшек өкпе бүйрек көк бауыр бүйрек астауы көпiршiк , қапшық қуық өт жалпы өттiк түтiк жатыр кiндiк кіндікше соқыр iшек өттiк түтiктер көз жас қапшығы қынап аналық без түқым жатыр түтiгi есту түтiгi жатыр мойны аталық жыныс безi, ен |
I. Сөздердi аударып, жұрнақтар мағынасын түсiндiрiңдер.
A. Acidosis (acidum ќышќыл), coniosis (греч. konia шањ), pneumoconosis, ascaridosis, mycosis (греч. mykos сањырауќ±лаќ), fibrosis (байланыстырушы ±лпалар талшыќтарыныњ µсуі), osteofibrosis, enterogenus, tuberculosis, lymphologia, lymphocytus, lymphocytusis, lymphocytoma, lymphoma, morphinismus, mercurialismus (сынаќпен улану), prostatismus (синдром), arthrosis (буынныњ созылмалы ауруы), arthritis, ovocytus, nephrosis, nephritis, hepatosis (дисторофикалыќ µзгеру), hepatitis, cholangitis, spondylosis (дисторофикалыќ µзгеру), spondylitis, thrombosytosis, cretinismus (фр. cretin аќымаќ), amoebiasis, pyelitis, helminthosis, silicosis (silicium кремний), myocardium, myocardiosclerosis, myocardiofibrosis, oncologia, myositis, myoma, adenocarcinoma, ventriculitis, thrombosis, rhinitis, fibrosarcoma, thrombocytus, thrombocytosis, sarcomatosis (sacroma, atis n), myosarcoma, zoonosis, anthroponoses, haematogenus.
B. Omphalitis, typhiitis, oophoritis, dacryocysititis, trachelitis s. cervicites, salpingitis, orchitis, gonarthrosis, diverticulosis, (diverticulum дивертикул – ќуыс мүшелері ќабырѓаларыcыныњ шыѓыњќысы),diverticulitis, mastoiditis, thyreotoxicosis, sigmoiditis, thyreocytes, thyreoiditis, gigantismus, ureteritis, thymoma, adenocarcinoma.
C. Cheilosis,cheilitis, gingivitis s. ulitis, parodonitis, pulpitis, meoloschisis, meloplastica, uranoplastica, geniohyoideus, fluorosis, denioglossus, adontoma, glossoptosis, papillitis, cheilognathouranoschisis, sinusitis maxillaris s. highmoritis.
II. Терминоэлементтер мағынасын түсiндiрiңдер
A. Splanchnologia, gastroenterologia, intestinoplastica, ileocoloplastica, colpoperineotomia, laparotomia, laparothoracotomia, gastrectasia, bronchoectasis, vagotomia, spondylotomia, enteroptosis, proctospasmus, hydrotherapia, pneumonopexia, stenocardia, ileosigmostomia, pylorostenosis, choledochoplastica, phthisiatria, (греч. phthisis чахотка, туберкулез), choledochostomia, colostoma, colostomia, acroparalysis, choledoochogastrotomia, splenoptosis, hysteroscopia, tomographia, nephrotomographia, nephrotomia, splenitis, hepaticoduodenostomia, splenorrhaphia, osteomalacia, chondromalacia, splanchnoptosis, metroplastica, pancreatotomia, pancreatocholangiorentgenographia,thoracolaparotomia, thoracogastroschisis.
B. Salpingolysis, patellodesis, renoprivus, thyreoprivus, ovarioprivus, dacryocystographia, colporrhaphia, metreurynter, rhachischisis, salpingestomia, trachelotomia, rhachiotmia, thoracocentesis, cranioschisis, dacryocystostenosis, laparocentesis, arthrodesis, cardiorrhexis, spondylodesis, cholangioma, spondylographia, urethritis, hysterocervicotomia, ureterographia, ureterotomia, orchipexia, orchiectomia, diverticulectomia, salpingostomia, cholangitis, colpopexia, splenoportographia, osteolysis.
III. Аударыңдар
Ганренозды пневмония, беткейлiк шат грыжасы (iсiгi) залалды iсiк, альвеолярлы рак, терiлiк рак, кiлегей қабығы рагы, альвеолярлы саркома, гериорагикалық саркома, жедел аппендецит, серозды гепатит, бөкселiк грыжа (iсiк).
IV. Берiлген мағынамен терминдер жасаңдар
а). Омыртқа ауруы, бүйректi бекiту, бүйректiң төмен түсуi, жатырды алып тастау, бүйректiң сырт жағынан тесiк жасау, бүйректi кесу, тоқ iшектi бекiту, тоқ iшектi кесу, тоқ iшекке жасанды тесiк жасау, тiс iсiгi, тоқ iшектiң таралуы, көк бауырды бекiту, тiк iшек аймағының ауруы, шемiршектiң, мидың;
б) Қабыну: қынаптың, сигма тәрiздi iшектiң, қойнаудың; қынапқа пластикалық операция жасау, кiндiктi кесу, көз жас қапшығының қабынуы, көз жас қапшығының кеңейту, жатыр түтiгiнiң рентгенографиясы, жатыр түтiгiнiң қабынуы түтiгiне жасанды тесiк жасау, қынапты кеңейту, сүйектi талқандау, тiк iшектi кеңейтуге арналған құрал, омыртқаны талқандау.
16 - cабақ
Тақырыбы: Префиксация
Префиксация дегенiмiз - сөз түбiрiне префикстi жалғап, жаңа сөз жасау. Бұл кезде сөз мағынасы өзгермейдi, қайта оған қосымша ретiнде қайда орналасқанын, бағытын, өткен уақытын және болмауын, жоқ екендiгiн бiлдiретiн мағыналар бередi.
Кейбiр префикстердiң тiкелей мағынасынан басқа, екiншi мағыналары болады. Мыс: грек префиксi para – "айналасында, жанында" деген мағына бередi, екiншi мағынасы – "бiр нәрседен ауытқу, шегiну" болып табылады: para-nasalis мұрын айналасы, ал para-mnesia ақыл-естiң ауытқуын көрсетедi.
Морфологиялық пәндерде префикстер тiкелей мағынасында қолданылады. Ал мүшелердiң қызметiнiң бұзылуы, аурулардың патологиялық жағдайлары туралы сөздерге префикстер 2-мағынада қолданылады. Мыс: анат. Hypogastrium - құрсақ асты; пат физиол hypotonia бұлшық ет тонусының түсуi деген мағына бередi.
Медицина терминологиясының әртүрлi саласында және биологияда, грек-латын терминоэлементтерi префикстерi кең түрде қолданылады. Анатомиялық терминдерде – латын префикстерi, ал пат.анатомия, физиология, клиникалық пәндерде – грек префикстерi жиi қолданылады.
Грек – латын префикстерi
I.Латын: -ad, -ab Мыс: ad-ductio-әкелу, ab – oralis – ауыздан алыстату
Грек: аро as-sistens – ассистент (жанында тұрған).
| Префикс | Мағынасы | Префикс | Мағынасы |
| Ad (ac,af,al,an,ap,as, At) | Бiрнәрсеге Жақындау,қосылу, Байланысу | Ad (abs, a) Ap (ap,apli) | Бiрнәрседен алыстау,басқа жаққа жылжу. |
II. Латын: intra,intro; -extra,extero. Мыс: intra - abdominalis - құрсақ iшi.
Грек: endo,ento; -ecto,exo. Extra - uternus - жатыр сырты.
| Intra, intro Endo, ento | Бiрнәрсенiң iшiнде, iшкi жағында. | Extra, extero, ecto, exo | Бiрнәрсенiң сыртында, сырт жағында |
ІІІ.Латын: intra , sud ; -supra, super.
Грек: hupo; hyper, epi.
| Intra, sub, Hypo, hyp | Бiрнәрсе астында төмен жақты | Supra, super, Hyper, epi. | Бiрнәрсе үстiнде, жоғары, жоғары жақта |
Мысалы: infra-scapularis – жауырын асты.
supra-scapularis – жауырын үстi.
sub-acromialis – акромион астында.
hypo gastrium - құрсақ асты.
epi gastrium - құрсақ үстi.
IV.Латын: ante, prae, pro-post
Грек: pro -meta.
| Ante prae Pro | Бiрнәрсе алдында, алдынғы жақта | Post Meta (met) | Бiрнәрсе артында, артқы жақта |
Мысалы: antebrachium – иық алды Post-natalis – туғаннан кейiн
Prae-senilis – кәрілiк алды Met encephalon – артқы ми
V. Латын –inter.
Грек – messo, dia
| Inter Messo, mes, dia, di | Бiр нәрсе арасында, ортасында, Ортаңғы аралық |
Мысалы: inter-muscularis – бұлшық ет аралық.
Meso-derma – ортаңғы қабат.
di-encephalon – аралық ми.
NB – көңiл бөлiњдер.
Сөз құраушы негiзге жалғанған meso – префиксi iшкi мүшенi бiлдiрген кезде, сол мүшенiң шажырқайы атауын бередi. Мысалы: meso-colon – тоқ iшек шажырқайы; meso-gastrium – асқазан шажырқайы.
VI. Латын –cireum
Грек – peri: para.
| Cireum, peri, Para, par | Бiр нәрсенiң айналасында, жан-жағында, бiр нәрсенiң қасында. |
Мысалы: cireum-analis – артқы тесiк айналасы,
peri-arterialis – артерия айналысы,
para-metrium – жатыр айналысы клетчаткасы.
NB – көнiл бөлiњдер.
Peri- префиксi мүше атауымен қолданған кезде "сыртқы қабығы" деген мағына бередi. Мысалы: peri-metrium – жатырдың сероздың қабығы. Para- префиксi iшкi мүше атауымен қолданған кезде, мүшенiң сыртқы және айналасындағы жасушаны бiлдiредi. Мысалы: para-nephritis – бүйрек айналысы жасушаның қабынуы.
Para- префиксiнiң екiншi мағынасы - "ауытқу". Мысалы: para-acusis дұрыс естiмеу.
VII. Латын: trans.per.
Грек: dia.
| Trans Per, dia | 1. Бiрнәрсе арқылы 2. Бiрнәрсенiң артқы жаѓы |
Мысалы: trans-thoracalis – кеуде клеткасы арқылы өту.
trans-fusio – қан құю.
Pertubatio – жатыр түтігін үру
Dia-rrhoea – iштiң өтуi.
VII. Латын: retro, re
| Retro- Re- | Бiр нәрсенiң артқы жағында орналысу. Кейiн қарай бағытталу. 1. қалпына келу, қайталану 2. қарымта қайтару, қарсы әрекет жасау |
Мысалы: retro-nasalis – мұрын арты.
Retro-versio – артқа бұрылу.
Re-animatio - қайта өмiрге келу.
IX. Латын: con
Грек: sуn
| Con-(com,cor,col,co). Syn-(sym, sy). | Бiрнәрсемен бiрге байланасу Бiрге әрекет ету |
Мысалы: con-junctiva – көздiң байланыстырушы қабығы.
Cor-reсtio – түзету.
Sуn-apsis – екi нейронның бiрiккен жерi.
Sуm-biosis – екi организмнiң бiрге өмiр сүруi.
X. Латын: contra-
Грек:anti-
| Contra, anti, ant- | Ќарама-қарсы жағдай, қимыл. |
Мысалы: contra-lateralis – қарама-қарсы жақта орналысу.
Anti-tragus - құлақ қалқаншасына қарама-қарсы.
ХІ. Грек: ana-cata.
| Ana | Iс әрекетiң төменнен Жоғары бағытталуы | Cata | Iс әрекеттiң жоғарыдан төмен қарай бағытталуы. |
Мысалы: ana crota – пульстiң төмен жоғары көтерiлуi.
Cata-crota – пульстiң жоғарыдан төмен түсуi.
ХІІ. Латын: in -ex
Грек: en -ee
| In, im (i,i, ir,en,em) | Бiрнәрседе орналасу соған бағытталу iшiнде | Ex, e (ef) ee, ex | Бiрнәрседен сыртқа бағытталу сыртта |
Мысалы: impressio- қысым
en-cephalon – ми (бастың iшiнде)
XIII. Болмау, жоқ деген мағынаны беретiн префикстер:
Латын: in.
Грек:a, an.
| In (im, il, in, a, an) | Сөз қ±рушы негiздiң белгiсiнiң жоқ болуы немесе болдырмау. |
Мысалы: im-potentia – белсiз.
Ir-regularis – тиянақсыз.
An-algesia – аурудың болмауы.
XIV. Грек: dys-eu
| Dys | Бұзылу, қиындау, Ќызметенiң бұзылуы нормада сапалық және сандық ауытқуы | Eu | қызметiнiң қалыпты болуы: дұрыс; жақсы жағдайды |
Мысалы: dys-tonia – тонустың бузылуы.
Eu-pnoe – тонустың дұрыс болуы.
XV. Латын: dis
Грек:
| Dis (dif, di) dia | Бөлiну, ажырау, бөлшектену |
Мысалы: dis-seminatio – ыдырау, тарау.
Dya-lysis – бөлiну
XVI. Латын: de, des, se.
| De, des, se | Ажырау, алшақтау, жою. Сөз құраушы негiзге қатысты |
Мысалы: de-pilatio – шашты алып тастау.
Des-infectio – заласыздандыру.
Se-paratio – бөлу.
I. Сөздердi аударып, префикстердiң мағынасын түсiндiрiңдер.
а)Infraorbitalis, supraclavicularis, infratrochlearis, supratrochlearis, interclavicularis, interosseus, intralobularis, intramuscularis, parasternalis, episternalis, suprasternalis, subcorticalis, subpleuralis, subduralis (ми ќабыѓы туралы), epitympanicus, endocervicalis, antenatalis, (лат.natus µмірге келу,туу), postnatalis, intranatalis, interalveolaris, intertarsea, subcutaneus, extrapulmonalis, extrapyramidalis, paravesicalis, submandibularis, retrobuccalis, premolares, adducens, (лат.duco ќуу, айдау), abducens, abductio, praeglaucoma, praecancerosus, perivascularis.
б) Adaptatio (лат. aptus ыњѓайлы), readaptatio, aggravatio, (gravis ауыр), applicatio(applico ќою), exhumatio (лат.humus жер), µлікті ќазап алу, decompensatio, desactivatio, absorptio (лат. sorbeo ж±ту, сіњіру), adsortio, praemorbidus (лат.morbus ауру), exenteratio, seu eventratio іш ќ±ралысын ашып алу, exarticulatio буындарды ажырату, exstirpatio (лат.stirps баѓананыњ түбірімен тµменгі бµлігі) мүшені толыќ алып тастау: synphalangia, dementia (лат.mens, mentis аќыл ой) –аќылсыз; diastole жүрек ќуысыныњ ырѓаќты кењейтуі, systole жүректіњ ырѓаќты тарылуы, diathermia терењ ±лпаларды ќыздыру, invasio (vado баѓытталу), disseminatio (semino егу), endemia (греч.demos аймаќ, ел, халыќ) белгілі жерде адамдар арасында белгілі аурумен ауру.
в) Empyema (греч. pyon іріњ)табиѓи ќуыстарда іріњніњ жиналуы; praesenilis, praeventivus - саќтаушы (греч. prodromos алѓа ±мтылу) алдын ала болжау , progrediens (gradior бару, шыѓу) µсуші, prolongatus созылуы, pronephros бүйрек алды, metaplasia (греч. plasis ќ±рылу) ±лпаныњ басќа ±лпаѓа айналуы.
г) Metathalamus, hypothalamus, epithalamus, epitympanum, epiphysis, (греч.phyo µсу), diaphysis, metaphysis, apophysis, decapitatio, decompressio (compressio ќысу), eutopia, (греч.topos орын), dystopia, revaccinatio, revaccinatio, reinfectio, regeneratio, degeneratio, antagonismus (греч. agon күрес),invalidus (validus күшті), conjunctiva, collectivus.
II. Сын есiмдердi аударыңдар.
Төменгi жақ асты, шүйде асты, тiл асты (жүйке), тiл асты (ағын), буын аралық, қабырға аралық, бұлшықет аралық, кеуде арты, үрт арты, құрсақ сырты, бұлшықет iшi, жиек үстi, кеуде үстi, кеуде асты, самай асты, омыртқа аралық, құрсақ арты, көмей арты, капсула iшi, кеуде iшi.
17 - сабақ
Тақырыбы: Ұлпалардың, мүшелердiң және жыныс мүшелерi атауларын бiлдiретiн грек-латын дублеттерi
| Грек ТЭ | Латын сөзi | Мағынасы |
| Haemo, haemato, aeimia Histo, histio Myo, mysium Cyto, cytis Chondro Cele Neuro, neuri Adeno Angio Blasto, blastus Phlebo Teno Dermo, dermato, derma Uro, uresis, uria Chole, cholia Chylo, chylia Pyo Hidro Hydro Toxo, toxico, toxi Litho, lithiasis Onco Carcino Myelo, myelia Masto Oto,otia Ophtalmo, ophtalmia Sphygmo,sphygmia Gyno, gynaeco Andro, andria Paedia, paedo Geri, gero, geronto Topo Pharmaco Tricho, trichia Onycho, onychia Dacryo Sialo, sialia Corpo Galasto Lipo Op, opi, optico, opio Opsia Phaco,phakia Blepharo Kerato Phono,phonia | Sanguis, inis m Textus, us m Musculus, i m Cellula, ae f Cartilago, inis f Hernia, ae Nervus, i 1. Glandula, ae f 2. Nodus lymphatiaus Vas, vasis n Vasiculum, i n Germen, inis n Vena, ae f Tendo, inis m Cutis, is Urina,ae f Fel, fellis bilis Lympha, ae f Pus, puris n Sudor, oris m Aqua, ae f Venenum, i, n Calculus, i, m Tumor, oris m Cancer, cri m Medulla spinalis Mamma, ae s Auris, is f Oculus, i m Pulsus, us m Femina, ae f Mas, maris m Infans, ntis f Senex, icis m Locus, i m Medicamentum I n Capitus, i m Unguis, i m Lacrima, ae f Salvia, ae f Faeces, i m Stercus, oris n Lac, lactis, f Adeps, ipis f Visus,us m Lens,lentis Palpebra,ae f Cornea,ae f Vox,vocis f | Қан ұлпа (тiн) бұлшық ет, бұлшық еттiк клетка, жасуша шемiршек ісік, iсiну жүйке, жүйке жүйесi 1. Без, 2. Лимфа түйiнi 2. Аденоиттар тамыр (қан тамыры) іштегi ұрық көк қан тамыры сiңiр терi несеп, зәр, несептiк өт, өттiк лимфаға қатысты iрiң тер 1) су, 2) сұйықтық у, улы тастың болуы iсiк рак, рактi iсiк жұлын немесе сүйектi ми әйел кеудесi, сүт безi құлақ көз пульс әйел еркек бала, балалық қарт, қарттық орын дәрi-дәрмек шаш тырнақ көз жас сiлекей, сiлiкейлi нәжiс сүт, сүттiк май, майлы көз, көздiк көз бұршақ қабақ көздiң мөлдiр қабығы дыбыс дауыс |
Функциональды және патологиялық жағдайларды, процесстердi
бiлдiретiн дара терминоэлементтер:
| Грек ТЭ | Латын сөзi |
| Bio Pnoe, pnoea Genio, genesis, genesia Genia Aesthesio,aesthesia Astheno Spiro Pneumo,pneumato Aero Kinesia,kinemato,kinemo Crin,crinia Penia Cytosis Rhoea Rhagia Stasis Tono,tonia Plasia Tensio Trophia,trophia Oxy, oxia Phago, phagia Phila, philia Phoba, phobia Thopo, thopia Psycho, psychia Plegia Aetio Athero Morpho, morph Ergo, ergia, urgia Dynamo, dynamia Gnosis, gnosia Poiesis, poiet | өмiр, өмiрлiк процестер тыныс алу туу, даму, генез сезiм, сезiмталдық әлсiздiк, әлсiреу тыныс алуға қатысты, тыныстық ағзадағы ауа, газ ауа, қимылға қатысты бөлiну, шығу, секреция жетiспеушiлiк, санының азауы жасушалар санының нормадан тыс көбеюi ағу,секреттiң н/е сұйықтың ағуы мүшедегi қанның ағуы тоқтап қалу, жүрмей қалу күш, тонус құрылу, даму ұлпаның, клетканың гидростатикалық қысым қоректенуге қатысты немесе мүшелер мен ұлпалардың қанмен қамтамас етiлуi 1.қышқылдану 2.кислородқа қат-ы 1.жұту, тамақтану 2.жұтушы жақсы көру, ынтық болу қорқу, бiр нәрсенi жек көрушiлiк бағыт, бағытталу жан-дұниеге қатысты, псих-ға қат-ы соккы, сал ауру себебiне қатысты май жинау, артерия қабырғасына бағытталған майлы заттар түр, пiшiн, құрылым 1.жұмыс, әрекетке қатысты 2.қимыл, әрекет, күш 1.бiлiм, iлiм; 2.бiлуге қабiлеттiлiк бiр нәрсенi бөлу (қан несеп) |
I. Терминоэлементтер мағынасын түсiндiрiңіз.
А 1. Haemolysis, haemotherapia, haemostasis, empyema, haemangioma, haemangiomatosis, haemarthrosis, haematologia, haematoma, haematonephrosis, azotaemia, cholaemia, uraemia, ureteritis, vasoresectio, vasotomia, ectopia, vasoconstictio, myoma, myoblastus, thymocystus, myoblastoma, perimysium, endomysium, acrohidrosis, paraproctitis.
2. Myocardium, myometrium, carcinosarcoma, cytopenia, hydraemia, lymphocytus, lympho(cyto)penia, hydrarthrosis, lymphorrhoea, chondroblastus, chondroplastoma, chondrogenises, herniorrhaphia, perivasculitis, epicranium, epipharynx, gastrocele, meningocele, anaemia, toxaemia, myasthenia, chondrodystrophia.
3. Neurosis, neuritis, neuroma, neurolysis, angioneurosis, adenotomia, lymphadenitis, lymphangitis, hyperaemia, lymphadenoma, lymphangioadenographia, hidradenitis, anhidrosis, aesthesiologia.
4. Angiectasia, phlebectasia, anaesthesia, hypaesthesia, phlebosclerosis, erythroblastus, ovocytus, dermatosis, dermographia, mesoderma, periderma, dermatitis, dermatostomatitis, sphygmographia, ureterolysis, pneumolysis, pneumonomalacia, lithotomia, lithotomia, lithiasis, cholelithiasis, urolithiasis, bronchoithus, broncholithiasis, dysfunktio, chylothorax, chyluria, chylocele, paracysitis, achlorhydria.
5. Pyodermia, pyaemia, pyorrhoea, pyothorax, pyuria, pyometra, dyscrinia, secretio, incretio, endocrinologia, haemorrhagia, gastrorrhagia, odontorrhagia, oncogenesis, oncogramma (обьем).
6. Synostosis, myelopathia, aplasia, hyperplasia, dysplasia, metaplasia, myelodysplasia, myelosis, osteomyelitisis, mastoptosis, hydrocephalus, otoneurologia, otitis, ophthalmologia, cholekinesis, hypopituitarismus, ductus bilifer, vesica biliaris s. vesica fellea, gynaecologia, paediatria, logopaedia, chondrocytus, haemocyti, gerontologia, hydrophilia, hydrophobia, geriatria.
7.Apnoe,hypopnoe pneumocephalia, tenorrhapia, aerohaemoterapia,
pneumograpnia, respiratio, inspiratio, pneumarthrosis, sphygmogramma, atrophia, dystrophia, hypertrophia, vagotropus (a, um), anoxia,
В. 1. Anergia, synergia, asynergia, hypergia, chirurgia, chondrodysplasia, tenodesis, atrichia, anonychia, onyschorrhexis, dacryoadenitis; dacryolithus s. calculus lacrimalis; hyperdynamia, hypodynamia, amnesia, sialadenitis, sialorrhoea, coprostasis, galactostasis, epoophoron,lipoma, dysmorphosis, pyoophoritis, pyosalpinx, pyoovarium, morphologia, phacomalacia, blepharitis, keratoma (теріде), keratosis (теріде), keratitis (кµзде), asthenopia, biopsia, pharmacophobia, fasciodesis, cytosis.
2.Cardioplegia, ophthalmoplegia, hypertrichia, aphonia, sphygmophonia, aetiologia, aethiopathogenesis, phrenicotomia, schizophrenia (schizo бүгу), paraphrenia, phacoma, lipodystrophia, dacryocystographia, dacryocystorhinostomia, hydrorrhachis, mesovarium, lipaemia, haemopoesis, thermophilus.
С. Atelodontia2, atelocheilia, ulorrhagia, uranoplegia, uranorrhaphia, meloplastica, meloschisis, odontolithus, odontogenesis, dysontogenesis, parodontitis, endodontitis, gnathitis, prognathia, progenia.
II. Аударыңдар.
1.Тер бездерi iсiгi, несепте гемоглобиннiң болуы, қан құрамында өттiң болуы, майлы ұлпа iсiгi, жұтудың қиындауы, перикордта iрiң мен қанның жиналуы, құрсақ қуысында iрiңнiң болуы, бұлшық ет әлсiздiгi, қан жүйесi туралы iлiм, жасушалар патологиясы, терiнiң қабынуы, дамудың бұзылуы, жiңiшке iшек шажырқайы, лимфалық тамырлардың қабынуы, қанмен емдеу, несепте галактоздардың болу.
2. Лимфациттердiң көбеюi, өттiң жүрмей қалуы, лимфаның жүрмей қалуы, қанның тоқтап қалуы, қимылдың бұзылуы, жасушаның бұзылуы, жатырдан қан ағу, ұлпалардың бұзылуы, жасуша сырты, қоректенудiң бұзылуы, сезiмталдықтың болмауы, құрсақ сырты, сезiмталдықтың бұзылуы, тамырлардың бұзылуы, тамырлардың таралуы, қысымның төмен түсуi, перикордта ауа мен қанның жиналуы, тыныс алудың әлсiреуi, қалталардың қабынуы.
18 - сабақ
Тақырыбы: Сөз құрау (жалғасы). Әртүрлi физиқалық қасиеттерiн, сапасын бiлдiретiн дара терминоэлементтер
.
| Auto (autos-өзi) Allo (allos-басқа) Hetero (heteros-басқа) Homeo, homo (homoios) Iso (isos) Aniso (anisos) Neo (neos-жас) Tele, teleo, telo (tele-алыс) Psеudo (psеudos) Ortho (orthos) Xero (xeros) Cryo (cryos) Thermo, thermia, ыстық Pуr, pуro, pуreo Macro (macros) Micro (micros) Megalo, megalia (megas) Oligo (oligos) Poly (polys) Pan, panto (pantos) Brachy (brachyas) Brady (bradys) Tachy, tacho (tachys) Chromo, chromato,chromia Leuco (lencos) Erуthro (eruthros) Cуano (kuanos) Melano (melas, melanos) Glyco, cluco (glykys) Pachy (pachys) Lepto (leptos) Dolicho (dolichos) Bary, baro (barys) Bathy, batho (bathys) Platy (platys) Hemi (грек) semi (лат) Chloro (chloros) Xantho (xanthos) Polio (polios) Necro (necros) | 1. өзi, сол, өзiндiк, жеке 2. автоматты басқа, өзге, өзгерген єртүрлі екеуiнiң бiрi, басқа, ұқсас емес ұқсас, бiрдей, сол сияқты тең, бiрдей тең емес, бiрдей емес жаңа, жас, жаңа пайда болған 1. алшақ (уақыт, кеңiстiк аралығында) 2. соңы, аяқталу жалған 1. тiк, тiк бағытталған 2. дұрыс, қалыпты жағдайда құрғақ суыққа қатысты, төмен температура жылы температураға қатысты ыстық, ыспа үлкен, iрi кiшi, ұсақ үлкен, ұлғайған кiшi, жеткiлiксiз көп, көптеген, нормадан тыс көп бәрi, барлық , түгелдей қысқа, қысқарған жәй, аз тез, жылдам, жиi 1. түс, түр 2. хромға қатысты 1. ақ 2. Лейкоцитке қатысты 1. қызыл 2. эритроцитттерге қатысты 1. қара-көк, көкшiл 2. синил қышқылына қатысты 1. қара 2.құрамында меланин бар тәттi, құрамында қант бар, глюкоза тығыз, қатты, тығыздалған жiңiшке, әлсiз, тар ұзын, ұзартылған 1. ауыр, салмақ 2. атмосфералық қысым терең, тереңдiк жалпақ жартылай, бiр жақтық 1. жасыл 2. құрамында хлор бар сары 1. сұр 2. Мидың сұр затына қатысты өлiп қалу, мәйiтке қатысты |
II. Терминдер мағынасын түсiндiрiңіз
A. Xerotransplantatio, xerodermia, xerophilus, telepathia, orthopaedia, pseudostenosis, orthopnoe, cryoretinopexia, cryothalamotomia, thermoplegia, coloptosis, brachyphalangia, sclerodermia, necrobiosis, (polios), melanodermia, leucodermia, hyperglykaemia, glucosuria, melanoma, melanomatosis, cyanodermia, cyanosis, cyanuria, dyschromatopsia, chromatophorus, acroanaesthesia, oligophrenia.
B. Hemiparesis, platycephalia, bathypnoe, heteroplasia, acidaemia, xanthodermia, chloropsia, poliomyelitis, anonychia, chlorodontia, chondrosarcoma.
III. Аударыңыз
Кәрiлiк туралы iлiм, сүт безiн алып тастау, сүт безi аймағының ауруы, ауа жұту, қан құрамында инсулиннiң төмендеуi, қанда калийдiң төмендеуi, барлық артерияның қабынуы, несеп бөлудiң бұзылуы, бiр жақты парез, сезiмталдықтың бұзылуы, тыныс алудың бұзылуы, қоректенудiң бұзылуы, гидростатикалық қысымның көтерлуi, көк бауыр көлемiнiң кiшiреюi, бауырдың ұлғаюы, ерiннiң кезеруi, соқыр iшектiң кеңейюi, қанда оттегiнiң көбеюi, жүрек қысымының жиiлеуi, қан қ±рамында эритроциттiң жетiспеушiлiгi, өт көпiршiгiн рентгендiк зерттеу, қуықты тексеру, жатырдың түсуi, жатырдан қан ағу, жатырды толық алып тастау, несептiң аз мөлшерде бөлiнуi, несептiң көп бөлiнуi, қанда лейкоциттердiң көп болуы, төменгi жақтың кiшi болып қалуы, жоғарғы жақтың кiшi болып қалуы.
19-cабақ
Клиникалық терминдерге арналған жаттығулар
A.1. arthr- A.2. cysto-
Cephal- adeno-
encephal- thoraco-
ot- laparo-
gloss- phlebo-
my- cholecysto-
+ -tomia
neur- + - algia tonsillo-
nephr- tracheo-
cyst- spondylo-
cardi- osteo-
gastr- gastroentero-
rhin- oesophago-
lumb-
odont-
 |
Б.1 -отия С. -глоссия 1
-подия -хейлия
макр(о)- + -хейрия макр(о)- + -гения
-цефалия -дентия
- дактилия -стомия
 |
А.3 A.4
- bacteriosis -pexia
-aesthesia -plastica
-genesia -pathia
-plasia colo- + -ptosis
-topia -stasis
-ostosis -stomia
-uria -tomia
-hidrosis
dys- + -kinesias
-crinia А)5 (ќ±ралдар)
-metlorrhoea аудио-
(men ай) барестезио
-morphopsia бато
-pepsia(pepsis ќорыту, ќайнату) гемоцито-
-pnoе калори-
-proteinaemia миоэстезио- метр
-thyreosis оксигемо-
-tonia тоно-
-tropia уро-
-phagia алгези-
-functio стето-
-cholia пиро-
-chromia пневмотахо-
психро-
пульсотахо-
 |
Б.2. -емия
-артрит С.2
-дактилия -дентия
-кинезия олиг(о)- +
олиг(о)- + -пноэ -сиалия
-стаетоз
-френия
-цитемия
-урия
A.6 (приборы) Б.3 chole-
эндо- homeo-
амнио- bacterio-
ано- hypo-
керато- lympho-
лапаро- chylo-
ларинго- sialo- +-stasis copro-
ото- uro-
офтальмо- galacto-
фотоцисто-
ректо-
стето- + -скоп
фонендо-
телебато-
уретро
haemo-
холедохо-
эзофаго Б.4 -eurysis
аэроцисто- -eurynter
гастродуо- -itis
дено- -graphia
гастро- colp(o)-+ -keratosis
торако- -pexia
фотокерато- -po(i)esis
энтеро- -r(r)hapia
-tomia
-scopia
II. Терминдер мағынасын түсiндiрiңдер
A. Haematomyelia, splanchnomegalia, xenogenus (a, um), cholangioenterostomia, polyotia, chylothorax, anhidrosis, hypaesthesia, endophytus’ (a, um),exophytus (a, um),autopyotherapia, erythrocytus, erythrocytosis, erythrophobia, bradypnoe, tachypnoe, bradysystolia, hemiparesis, osteoarthritis, osteogenesis, lymphadenitis, lymphangiitis, lymphangioma, lymphadenographia, lymphadenosis, glycolysis, lymphangioendothelioma, lymphangiomatosis, lymphangiomyoma, lymphoma, lymphomatosis, lymphopenia, panserositis, lymphorhoea, lymphosarcoma, lymphosarcomatosis, lymphocytus, lymphocytoma, lymphocytosis, biopsia, autopsia, chylostasis, oligophrenia.
Б. Гиперкинезия, телеэндоскопия, платиспондилия, спондилодез, холедоходуоденостомия, холангиоэнтеростомия, холецистоеюностомия, холецистоеюностомия, паратиреоидный, колопроктэктомия, психортопедия, спленопортохолангиография, миелорадикулит, декапитация, миолецеле, панмиелоз, пантофобия, психотерапия, мегаколон, мегадуоденум, мегаломастия, макромастия, мегалоуретер, мегаректум, спленомегалия, гетерогенді, гетерохромия, полиурия, меланома, ксантома, ксантопсия, телерентгенография, хлорома, десенсибиляция, алломиелотрансплан-
тация, дегенеративті, нейротропты, этиотропты, морфогенез, полимастия, патогенез, ксенопластика, ксерофтальмия, криотерапия, криохирургия, полиспеления, брадисфигмия, аутокератопластика, парацистит, флеботензиометрия, хиладенэктазия, эндогения, экзогения, лейколиз, лейкопоэз, эзофагостома, полиартралгия, олигемия, гистероптоз, меросальпингография, перидуоденит, перинефрит, перинеорафия, оварипривті.
С. Остеодентин, остеодисплазия, остеодистрофия, остеолиз, остеома, остеомилит, ретромандибулярлы, ретроназальды, перихондрит, периодонтит, паротит, параназальды, ринофония, риноррагия, аутокраниопластика, дакриоцистоцеле, дакриоцистос-
теноз, дакриорея, сиаладенит, сиалогенді, сиалография, сиалолитиаз, сиалолитотомия, сиалорея, гнатонекроз, гнатопластика, гингивоостеопластика, перикоронит, ретромолярный, папиллома, папилломатоз, гнатосхизис, ортопед, логопед, ортодонтия, ортогения, полиодонтия, гомодонтты, онкостомотология, глоссоптоз, ксеростомия, палатопластика, гиперсаливация, глоссоплегия.
20 – сабақ
Тақырыбы: Фармацевтiк терминология. Басты фармацевтiк терминдер
Фармацевтiк терминология - арнайы пәндер терминологиясынан т±ратын жиынтық. Фармация (гректiң pharmakeia – дәрi-дәрмек жасау және қолдану деген сөз) - синтетикалық, минералды, өсiмдiктiк заттардан жасалған дәрi-дәрмектердiң жасалу жолдарын, қолданылуын зерттейтiн iлiм.
Б±л жиынтықта басты орынды арнайы колдануға р±қсат берiлген дәрiлiк заттар мен препараттар алады.
Б±л атаулардың қ±рылымдық түрлерiн және сөз қ±рау тәсiлдерiн д±рыс түсiне бiлу үшiн, төменде берiлген басты фармацевтiк терминдердi бiлу керек.
1. Дәрi-дәрмектер – заттар немесе заттар жиынтығы, бiр елдiң тиiстi мекемелерiнiң р±қсаты бойынша емдеу, алдын алу немесе ауруға диагностика қою мақсатында қолданылады.
2. Дәрiлiк заттар – химиялық немесе биологиялық жолмен жасалынған қосылыстар мен заттар.
3. Дәрiлiк өсiмдiк шикiзаты – б±л медицинада қолдануға р±қсат етiлген өсiмдiк шикiзаттар.
4. Дәрiлiк формалар – дәрi-дәрмектер және өсiмдiк шикiзатынан жақсы емдiк әсер беретiн, қолдануға ыңғайлы түрде жасалған формалар.
5. Дәрiлiк препараттар – б±л белгiлi бiр дәрiлiк формада берiлген дәрi-дәрмектер.
6. Єсер етушi заттар – терапевтiк, профилактикалық немесе диагностикалық әсер беретiн дәрi-дәрмектер жиынтығы.
7. Дәрi-дәрмектер жиынтығы – дәрiлiк форма қ±рамында белгiлi бiр мөлшерде, бiрнеше әсер етушi заттардан т±ратын дәрi-дәрмектер.
Дәрiлiк препараттар:
| Дәрiлiк форма | Дәрi дәрмектер | Дәрiлiк шикiзат | |
| Дәрiлiк зат | Дәрiлiк заттар қоспасы | ||
| Таблетка Ерiтiндi Таблетка Ерiтiндi Май (жаѓылма) көз қабыќшасы таблеткалар таблеткалар т±нба т±нба т±ндырма қ±рғақ экстракт т±нба | Анальгин Анальгин Атропин сульфаты Атропин сульфаты Атропин сульфаты Атропин сульфаты | Амидопирин және Анальгин 0,25-нан, Фенолбарбитал 0,03. «Теофедрин» (бiрнеше әсер етушi заттар ) | қалақай жапырақтары мыңжапырақ шөптерi ит жидек (қызыл) арник гүлдерi |
Дәрiлiк заттардың тривиальды атаулары
Дәрiлiк заттар көптеген химиялық қосылыстар мен химиялық номенклатурада берiлген атауларымен бiрге қолданылады. Мыс: мырыш оксидi, салицил қышқылы, натрий хлоридi. Бiрақ көптеген химиялық қосылыстар, дәрi-дәрмектер номенклатурасында тривиальды атауларымен қолданылады. Тривиальды (кәдiмгi) атаулар дәрi- дәрмектердiң қ±рамы және қ±рылымын көрсетпейдi, бiрақ б±л атаулар қолдануға өте ыңғайлы. Себебi ғылыми атауларды рецептерде, этикеткаларда және дәрiханаларда қолдану ынғайсыз. Мыс: анальгин-1 -фенил-2, 3-диметил-4-метиламино-пиразолон-5 N метансульфонат натрия.
Дәрiлiк заттардың тривиальды (кәдiмгi) атауларының
жасалу тәсiлдерi
Дәрiлi заттардың тривиальды (кәдiмгi) атауларының жасалу жолдары алуан түрлi. Сөз қ±раушы негiз ретiнде бiрнеше сөз қолданылуы мүмкiн. Сөз қ±раудың негiзгi «қ±рылыс» материалы - сөз, сөз қ±раушы элементтер, түбiр және грек, латын сөздiк бөлiктерi болып табылады. Мысалы: apisarthronum – апизатрон (грек: apis-apa+arthron) – apa yы (буын суықтағанда қолданылады). Menttolum – ментол (oleum menthae – ментол майы).
Аббревация(лат. қысқа ) - қысқарған сөздер
Тривиальды (кәдiмгi) атауларды жасауда б±л тәсiл кеңiнен қолданылады. Сөздiң бөлiктерiн жинақтап дәрiлiк заттар атауларын жасайды. Мысалы: dimexidum – димексид. (диметилсульфооксид); Aetaeridinum – этакридин (лактат Г-этокси, 9-диамино-ридин); Phenaminum – фенамин (сульфат-х, 1-фенил. Г аминопропана).
Көп жағдайда қысқарту жолымен, дәрi-дәрмектер жиынтығы атаулары жасалады. Себебi барлық әсер етушi заттарды тiзiп атап жатқаннан гөрi, оларды қысқартып қолдану өте ынғайлы. Б±л жасалған атаулар тырнақшаға алынып, дәрiлiк формалардан кейiн жазылады. Мысалы: Tabulettae «Ancophenum» – «Анкофен» таблеткалары. Б±л дәрiнiң қ±рамындағы әсер етушi заттар: Antipyrini, phenaietini 0,25. Coffeini-natrii benzoatis 0,05.
Ж±рнақтану
Сөз қ±раушы негiзге in ж±рнағы жалғанып, жеке заттардың атаулары жасалды. Олар көбiнесе өсiмдiк шикiзаттары мен биологиялық заттардан бөлiнiп алынған заттар атауларында қолданылады. Мысалы: strychhnos-strichninum - стрихнин; Papaver – papaverinum - папаверин; Penicillinum –penicillinum - пенициллин.
Көптеген атаулар ж±рнақ арқылы жасалады. Мысалы: amidaруrinum, valocordinum, sulfadimesinum.
Латын тiлiнде дәрiлiк заттардың атаулары II жiктеуде орта текте қолданылады. Ќазақ тiлiнде оқылған кезде жалғауы түсiп қалады. Мысалы: Amidopуrinum-амидопирин, Validolum-валидол.
Бiздiң елiмiзде көптеген дәрiлiк препараттар фирмалық атаулармен қолданылады. Яғни олардың атаулары латын әрiптерiмен берiледi.
Барлық дәрi-дәрмектер атаулары: қысқа; жеңiл оқылуы және фонетико-графиқалық айырмашылығы болуы керек. Себебi дәрi атауларын оқыған кезде қатесiз, д±рыс оқу өте қажет. Ќате оқылып, д±рыс жазылмаса, онда рецепте өте күрделi қате жiберу қаупi болуы мүмкiн.
Тривиальды (кәдiмгi ) атаулардағы
сөздiк бөлiктер
Сөздiк бөлiктер, дәрi-дәрмектер атауларын жасауда үлкен қызмет атқарады. Олар жасанды түрде болса да, сол дәрi-дәрмек атаулары туралы қысқаша мәлiмет бередi. Сондықтан дәрi-дәрмек атауларына терапевтiк, физиологиялық және анатомиялық қасиеттердi көрсететiн сөздiк бөлiктер қолданылады.
- Терапевтiк, физиологиялық және анатомиялық қасиеттерi туралы мәлiмет беретiн сөздiк бөлiктер:
| Латынша | Ќазақша | Мағынасы |
| Cor, card Vas, angi Sept Dol, alg Pres(s), ten(s) Sed Pyr Aesthes Test, vir, andr Thyr Myco Chol Cid | Кор, кард Ваз, анги Септ Дол, ал(ъ)г Прес(с), тен(с) Сед Пир Естез Тест, вир, андр Тир Мико Хол Цид | Жүректiк, кардиотониқалық, коронарлы тамырларды кеңейтушi тамырды кеңейтушi, спазмолитик залалсыздандырушы, антисептик ауруды басушы, аналгетик қысымды төмендетушi тыныштандырушы, седативтi ыстықты түсiрушi, антипирстик жансыздандырушы, анестетик аталық жыныс гармондар препараты қалқанша безге әсер етушi зат саңырауқ±лақшаға қарсы өт айдаушы микробқа , паразитке қарсы |
Мысалы: Corvalolum, Valosedan, Apressirum, Promedolum, Selagin, Antipyrinum.
II. Фармокологиялық мәлiмет берушi сөздiк бөлiктер:
| Латынша | Ќазақша | Фармокологиға қатысты мағынасы |
| Sulfa Cillin Mycin Cyclin Barb Cain Cort Oestr andr | Сульфа Циллин Мицин Циклин Барб Каин Корт Эстр Андр, эстр Андр | Микробқа қарсы сульфаниламидтер Пенициллиндер-антибиотиктерi Микробқа қарсы антибиотиктер Тетрациклиннен жасалған антибиотик ±йықтатушы-барбитураттар жергiлiктi жердi жансыздандырушы бүйрек үстi қабықтарының гармондары кортикостероидтар эстрогендер-аналық жыныс гормондар препараттары андрогендi стероидтар-аталық жыныс гормондар препараттары |
Мысалы: Sulfadimezinum, Penicillinum, Streptomyzinum, Tetracyclinym,
Barbamylum, Novocainum
ІІІ. Витаминдер мен жартылай витаминдердiң тривиальдi (кәдiмгi) атаулары
Витаминдер тривиальды атаулармен және әрiптермен берiледi. Мысалы: Retinolim немесе Vitaminum A; Thiaminum немесе Vitaminum B1 ; Riboflavinum немесе Vitaminum B2.
Ал жартылай витаминдер атауларын айтқан кезде Vit- сөздiк бөлiгi қолданылады. Мысалы: Tabulettae «Prоtovitum». Егер дәрi-дәрмек атауларында as- сөздiк бөлiгi болса ферменттi препарат бар екенiн бiлуге болады. Мысалы: Desoxyidonucleasum, Collagenasum.
Ќ±рамында дәрiлiк формалар берiлген препараттар
атауларының жасалу жолдары
1. Егер дәрi-дәрмектер мен өсiмдiк шикiзат атаулары дәрiлiк формамен берiлсе, онда бiрiншi дәрiлiк форма атауы жазылады, содан кейiн дәрi-дәрмектер немесе өсiмдiк шикiзат атаулары iлiк септiгiнде жазылады. Мысалы: Solutio Imazini – имазиннiң ерiтiндiсi ; Linimentum Streptocidi – стрептоцидтiң с±йыќ жаѓылмасы.
2. Дәрi-дәрмектер жиынтығы атаулары дәрiлiк форма атауларымен берiлсе, оңда олар тырнақша iшiнде атау септiгiнде жазылады. Мысалы: Tabuletlae «Urosalum» – «Уросал» таблеткалары; Unguentum «Calendula»– «Kalendula» майы.
3. Дәрiлiк формаларды анықтап т±рған сын есiмдер препарат атауларында соңғы орында т±рады. Мысалы: Unguentum Hydrargyri cinereum – мырыштың с±р жаѓылмасы; Solutio Tannini spirituosa – таниннiң спирттi ерiтiндi.
4. Ќайнатпа жәй т±нба атауларында дәрiлiк форма мен өсiмдiк арасында iлiк септiгiнде шикiзат түрi берiледi. Мысалы: Infusum radicis Valerianсe – валериан тамырының т±нбасы.
Дәрiлiк формалар туралы қысқаша түсiнiк
Aerosolum, i n – аэрозоль
Granulum, i n – түйiршек
Gutta, ae f - тамшы
Unguentum, i n – жағылма
Linimentum, i n – с±йық жағылма (линимент)
Pasta, ae f - сығынды
Emplastrum, i n - жапсырма (пластырь)
Suppositorium, i n - балауыз
Pulvis, eris m - ±нтақ
Tabuletta, ae f - дәрумен (таблетка)
Tabuletta, obducta – қапталған дәрумен
Dragee - драже
Solutio, onis f – ерiтiндi
Suspensio, onis f - суспензия
Emulsum, i n - эмульсия
Pilula, ae f - пилюля
Tinctura, ae f – т±ндырма
Infusum, i n – т±нба
Decoctum, i n – қайнатпа
Sirupus, i m – сироп
Species, ei f – өсiмдiктер жиынтығы
Capsula, ae f – капсула
Extractum, i n - экстракт
II. Дәрiлiк заттар мен препараттардың атауларын оқыңдар
Valocordinum, cocarboxylasum, morphinum, testoenatum, finalgon, mycosolon, sarcolysinum, bicillinum, rifothyroinum, amycazolum, mammophysinum, oestronum, erythromycinum, aevitum, valosedan, diiodthyrosinum, polyoestradiolum, pharyngosept, adriamicillinum, kanamycinum, cholosasum;
Oligovitum, rifamycinum, novurit, sulfazinum, pantocidum, pyocidum, streptodecasum, norsulfazolum, urodanum, cephalexin, ceporex, adrenalinum seu epinephrinum, gonadotropinum, somatotropinum, histidinum, novocainum, haemodesum, enterodesum, haemophobinum, panangin, quadevitum;
Synoestrolum, gentamycinum, syntgomysinum, leocainum, phenobarbitalum, barbamylum, leucogenum, laevomycetinum, mycoheptinum, myelosanum, glycerinum, glucosum,asthmatinum, anaethesinum, hydrocortisonum.
III. Дәрiлiк заттардың латыншасын жазыңдар
Стрептоцид, парацетамол, гепарин, фибриноген, стугерон, панкреатин, окупресс, лидаза, апрессин, гидролизин, диклоксациллин, дикаин, корвалол, инсулин, нитроглицерин, резорцин, валидол, неодикумарин, папаверин, акрихин, пантоцид, ангиотензинамид; тетрациклин, пенициллин, хинин, брунеомицин, оливомицин, амидопирин, пиромекаин, кардиовален, ораза, рутин, роцефин.
21 - сабақ.
Тақырыбы:Етiстiктiң грамматикалық категориясы.
Сөздiк формасы, негiзi. Белгiсiздiк рай.
Латын тiлiнде етiстiктер түрге, жаққа, шаққа және райға бөлiнедi. Етiс-
тiктiң 3-жағы, 2-түрi (жекеше және көпше), 6-шағы (тек осы шақты өтемiз), 4-райы бар (Infinitivus-белгiсiздiк рай, indicativus-қалыпты рай, imperativus-б±йрық рай, conjunctivus-шартты рай). Латын тiлi етiстiгiнiң екi түрi бар: активтi және пассивтi. Активтi түрi бастауыштың iс-қимылды бiлдiредi, ал пассивтi түрi сол қимылдың әрекетiн көрсетедi. Етiстiктiң 4 жiктеуi бар. Олар негiзiнiң соңғы әрпiне, қарай 4-жiктеуге бөлiнедi.
I. II. III. IV.
- а - е дауыссыз -i.
немесе –и-
Етiстiктiң сөздiк формасы екi бөлiктен т±рады.
1. Ќалыпты рай активтi түрi осы шақ 1-жақтағы формасы.
2. Белг