Жiктеу f-тегiндегi зат есiмдер
Appendix,icis f - соқыр iшек (өсiндi).
A carotis, idis f - ұйқы артеиясы.
Atriculatio, onis f – буын.
Auris, is f – құлақ.
Basis, is f – негiз.
Cavitas, atis f (cavum,in) - қуыс.
Cervix, icis f - 1).мойын, 2)мойын (жатыр, қуық, тiс).
Cutis, is f – терi.
Frons, frontis f – маңдай.
Gl.parotis, tidis f – құлақ айналасы безi.
Meninx, ngis f – ми қабығы (көбнесе көпше түрде)
Pars, partis f – бөлiк.
Radix, icis f – тамыр, түбiр.
Pelvis, is f – жамбас.
Pelvis renalis – бүйрек қалқаны.
Pyramis, idis f (грек) – пирамида.
Regio, onis f – аймақ.
Synchondosis, is f (грек) – синхондроз.(шеңіршектік дамуы)
Symphysis, is(грек) – симфиз.
Tuberositas, atis f – бұдыр.
Bilis, is f - өт.
Extremitas, atis f – соңы, ұшы, (тек ұзын мүшелердiң).
Impressio, onis f - қысым.
Iris, idis f - қабақша, көз қабақшасы.
Lens, lentis f – көздiң жылтыр қабықшасы.
Phalanx,ngis f – фаланга (сүйекше, саусақ сүйегi).
Pubes,is f - қасаға.
9 – cабақ
Тақырыбы: III жiктеудегi n-тегiндегi зат есімдер
1. III жiктеуде орта текте (n) зат есiмдердiң белгiсi атау септiгiнiң жалғаулары болып табылады: en,-us,-ma,-ur,-l,-ar,-ut, e жалғауы
2. Атау септiгiнде жалғауы кµрсетіледі, iлiк септiгінің жалғауы негiз бөлiгi- мен берiледi.
- III жiктеуде атау септiгiнде us- жалғауымен аяқталған зат еiсмдер, iлiк септiгiнде oris, eris, uris, болып аяқталса орта текке (n), ал utis, udis болып аяқталса f тегiне жатады.
utis,udis à f
us
oris,eris, ris à n
4. Сонымен қатар III жiктеу n – тегiндегi e жалғауы зат есiмдердi және f - тегiндегi е - жалғауымен аяқталатын грек тiлiндегi зат есiмдерден ажырата бiлу керек. Мысалы: rete, is n – тор, raphe, еs f – тiгiс (грек), diploe, es f – диплоэ.
5. III жiктеу n -тегiндегi ma- жалғаумен аяқталған зат есiмдердi , I жiктеу f-тегiнде а – жалғауымен аяқталған зат есiмдерден ажырата бiлу керек.
Мысалы: stroma, atis n ; squama, ae f.
|
 | |  | | | | |  |
Атау септiгi en us ur ma e l ar ut
 | |  | | | | |  |
Iлiк септiгi in+is o/e/u or+is at+ is is ll/al+is ar+is it+is
жалғауы + ris
(негiз бөлiгiмен)
Ережеге бағынбайтын сөздер: ren, renis m – бүйрек ; lien, enis m – көкбауыр.
3 жiктеу n тегiндегi зат есiмдер:
Abdomen, inis n – iш
Caput, itis n – бас
Corpus, oris n – дене
Diaphragma, atis n – көк ет
Foramen, inis n – тесiк
Crus, cruris n – аяқ, сирақ
Hepar, atis n – бауыр
Occiput, itis n – шүйде
Pectus, oris n – кеуде
Stroma, atis n – мүше тірегi
Tempus, oris n - самай
Zуgoma, atis n – бет
Chiasma, atis n - қиылыс
Femur, oris n – сан
Glomus, eris n – шумақ
Systema, atis n – жүйе
Tegmen, inis n – төбе
Viscus, eris n – iш құрылысы
Жаттығулар
I. Сөздiк формасын аяқтаңдар.
Abdōmen, semen, nomen, infugen, forāmen, pecten, tegmen, limen; genus, pectus, tempus, crus, pus; sulfur, femur; stroma, systema, carcinōma; rete, ile; fel (fellis), mel; pulvinar, calcar, thenar; caput, occiput, sinciput.
II. Iлiк септiгiне қойыңдар.
Declive, raphe, rete, diploё, systole, chole, diastole, dyspnoё, zygoma, oedema, struma, squama, stroma, trauma, bregma, platysma, chiasma, parenchyma, mamma, diastema, diaphragma.
III. Аударыңдар.
A. Glomus caroticum, ren accessorius, systema lymphaticum, sinus occipitalis durae matris, cavitas (=cavum) abdominis, glomus pulmonale, caput superius, musculi pterygoidei, pancreas accessorium, foramen palatinum majus, tegmen tympani, lobus anterior hypophysis, cavitas oris propria, foramen venae cavae, lopus hepatis dexter/sinister, crus anterius capsulae internae, stroma ganglii, hepar mobile, appendix fibrosa hepatis, rete venosum, porta hepatis, cortex thymi, hilus lienis, cortex renis, tuber frontale, musculus longus capitalis.
B. Pars cartilaginea tubae auditivae, arteria meningea media, caput ossis femoris, corpus adiposum infrapatellare, diaphragma urogenitale, pars dorsalis pontis, corpus pineale, calcar avis, crus membranaceum simplex, rete mirabile, corpus adiposum orbitae, systema nervosum centrale, radiatio corporis callosi, corpus vitreum, pecten anale, corpus medullare, systema urogenitale, pecten ossis pubis, caput et crus stapedis, stroma iridis, parenchyma testis, articulatio talocruralis, arteria circumflexa femoris lateralis.
C. Diaphragma oris, basis cartilaginis arytenoideae, periodontium insertionis, corpus mandibulae, stroma glandulae, foramen infraorbitale maxillae, musculus rectus capitis posterior major, crus mediale cartilaginis alaris majoris, isthmus cartilaginis, foramen mentale, corpus adiposum buccae, canalis radicis dentis corpus linguae, crus anterius, radix superior nervi hypoglossi, ganglion spirale cochleae, crus osseum commune, pars ossea tubae auditivae, apex capitis fibulae, rete articulare genus, canalis infraorbitalius maxillae, foramen apicis radicis dentis, facies anterior lentis, foramen caecum linguae, musculus obliquus externus abdominis.
10 – сабақ
Тақырыбы: Атау септiгi көпше түрдегi зат есiмдер
Атау септiгi көпше түрдегi зат есiмдердi жасау үшiн, төмендегi жобаны бiлу қажет.
1 2 3 4
|
|
|
|
Атау септiгi көпше түрдегi зат есiмдердiң I-V жiктеулер мынандай жалғаулары бар:
| Тектерi Жiктеу | m | f | n |
| I | ae | ||
| II | -i | -a | |
| III | еs | Es | -a ia (e,al,ar-аяқталған зат есiмдер) |
| IV | us | ua | |
| V | es |
Жоғарыда берiлген 1-таблицаны пайдалана отырып мына зат есiмдерге талдау жасап көрiңiздер:
Сөздiк формасы Жiктеуi Негiзi Атау септiгi көпше түрi
vertera,ae f I vertebr vertebrae
sul cus,i m II sulc sulci
ligamentum II ligament ligamenta
foramen,inis m III foramin foramina
processus,us m IV process processus
facies,ei f V faci facies
Атау септiгi көпше түрдегi сын есiмдер
Атау септiгi көпше түрдегi сын есiмдердi жасау үшiн,төмендегi жобаны пайдалану керек.
1 2 3 4
 |
Атау септiгi көпше түрдегi сын есiмдер ларын есте сақтаңыздар.
| Тегi | I-топ (I-II жiктеу және күшейтпелi шырай) | III Жiктеудегі сын есімдер, | Салыстырмалы шырай |
| M | -i | s | (ior) -es |
| F | -ae | es | (ior) -es |
| N | -a | -ia | (ior) -a |
Жоғарыда берiлген таблицаны пайдалана отырып, қалыпты және салыстырмалы шырайдағы сын еciмдерге талдау жасап көрiңiздер.
| Атау, жекеше түрлерi | Тобы | Жiктеуi | Тегi | Негiзi | Атау көпше түрлерi |
| Pilosus Pilosa Pilosum Vertebralis Vertebralis Vertebrale Simplex Simplex Posterior Posterius | I I I II II II II II II II | II I II III III III III III III III | m f n m f n mf m mf n | Pilos- Pilos- Pilos- Vertebral- Vertebral- Vertebral- Simplic- Simplic- Posterior- Posterior- | Pilosi Pilosae Pilosa Vertebrales Vertebrales Vertebra Simplices- Simplicia Posteriores Posteriora |
Жаттығулар
I. Ауызша аударыңыз: буындар, аймақтар, синхондроздар, өкпелер, шемiршектер, сiңiрлер, басыңқылар, бұлшық еттер, омыртқалар, тiгiстер, қылқандар, қабырғалар, жырықтар, тiстер, сегменттер, аралықтар қойнаулар, саусақтар, доғалар, түйiндер, емiзiктер, қырлар, тармақтар.
II. Жазбаша аударыңыз: жоғарғы күрек тiстер, буын беттерi, бүйректердiң веналары, мұрын шемiршектерi, терi ±стағыштары, үлкен ми қыртыстары, көпiр ядролары, тоқ iшектiң таспалары; айналдырғыштар: мойынның, кеуденiң, белдiң iшбұлшық еттерi, бас сүйектерi, бет сүйектерi, бас тiгiстерi , айырша бездiң бөлiктерi, мишық қабықшалары, бауыр байламдары, тізе веналары, көмей шемiршектерi, қөз алмасы бұлшық еттерi, көзбұршақ сәулелерi.
Номенклатурада колданылатын негiзгi шартты қысқартулар:
Aa. – arteriae; Bb. – bursae; Gll. – glandulae; Forr. – foramina; Ligg. – ligamenta; Mm. – musculi; Nn. – nervi; Rr. – rami; Vagg. – vaginae; Vv. – venae.
III.Сөйлемдердi аударыңыз:
А. Кiшi қанатты шемiршектер, үлкен мидың төменгi веналары, қалталар және синовиальдi қынаптар, кiшi тiластылық ағындар, беткейлiк лимфатиқалық тамырлар, мойынның қылқанаралық бұлшық еттерi, артқы қысқа кiрпiктiк артериялар, кеуделiк жұректiк тармақтар, қосымша мұрын шемiршектерi.
Б. Жамбастық нерв түйiндерi, жұлынның кесiндiлерi, сүт безiнiң бөлiктерi, алдынғы және артқы қарынша, қосалқы ядролар кiшi бүйрек тостағандары, жамбастық сегіздiк тесiктер, тоқ iшектiң ойлы таспалары, ортаңғы бөкшелiк бұлшық еттiң ұршықтық қалталары, аяқ сүйектерi, көлденең самай қатпалары.
С. Кiшi тiластылық ағындар, төменгi ит-тiстер, кiшi тандай өзектерi, жоғарғы және артқы құлақ бұлшықеттерi, көз шандырлары, қосымша мұрын шемiршектерi, сына тәрiздi сүйектiң қанат тәрiздi өсiндiлерi, жоғарғы артқы альвеолярлық тесiктер, үлкен және кiшi мүйiздер, үлкен және кiшi тастақты нервтердіњ сайлары, жоғарғы және төменгi мұрын қалқандары, мандай сүйегiнiң көздiк бөлiмдерi.
IV.Жазбаша аударыңыз:бүйрек үстi бездерi, мұрын шемiршектерi, жауырын қырлары, қатты ми қойнаулары, омыртқалық буындар, төменгi мойындық жүректi тармақтар, бүйректiк емiзiкшелер, мишық жапырақшалары, жұлын-
милық түбiрлер, жүрек артериялары, молярлы бездер, синовиальды қалталар мен қынаптар, бауырасты батыңқылар (қалталар), жұлын-ми нервтерi, аяқ ұшының фалангаралық буындары, көмей қарыншалары, жұтқыншақ бездерi, жамбастық тесiктер, арқа бұлшық еттерi, асқазанның өзiндiк бездерi, торлы ұяшықтар, қынапралық кеңiстiктер.
V. Жақшаның iшiнде берiлген сын есiмдердi зат есiмдермен байланыстырып, ауызша аударыңыз:бұтақтар (емiзiктi, бездiк, аралық, 12-елі ішектiк, асқазандық), тесiктер (альвеолярлы, емiзшелiк, омыртқааралық, сегiзкөздiк); бұлшық еттер байламдар (құлақтық, вентральды сары); буындар (шемiршектiк, фиброзды, омыртқалық, синовиальдi); веналар (жүрекше-қарыншалық, бронхиальды, желкелiк (шүйделiк), беткейлiк.
VI. Берiлген зат есiмнiң атау септiгi көпше түрiн жасаңыз.
Pes, pedis m; cavitalis, atis f; foramen, inis n; unguis, is m; thenar, aris n; dens, dentis m; caput, itis n; fronts, frontis f; paries, etis m; tempus, oris n; canalis, is m; apex, icis m; calcar, aris n; tuberositas, atis, f; cervix, icis f; os, oris n; ars, artis f; stapes, edis m; glans, glandis f; meninx, ngis f.
VII. Берiлген сын есiмнiң атау септiгi көпше түрiн жасаңыз.
Frontalis, e; anterior, ius; dentalis, e; orbitalis, e; posterior, ius; molaris, e; infraorbitalis, e; superior, ius; sphenoidalis, e; major, jus; premolaris, e; minor, us.
VIII. Зат есiмдердi сын есiмдермен байланыстырыңыз.
Nodi (lumbales, lymphatici, pectoralia, epigastrici, pulmonales, dextri, internae, iliaci, occipitales, profunda, mastoidei, regionales); papillae (linguales, concicae, fungiformes, vallatae, filiformes, foliatae, renales, sinistri, lentiformes, minora); ligamenta (interosseae, interspinalia, flava, palmaria, cruciata, intercarpei, alaria, radiata, dorsalia, supraspinalia, costoxiphoidea); dentes (acustici, incisivi, molares, longae, canini, premolares, decidui, permanentes, major, brevia, minores); plexus (iliaci, rectales, inferiores, gastricae, medii, vesicales, medianae, viscerales, vasculares); foramina (ethmoidalia, minora, nervosae).
IX. Қазақ тiлiне аударыңыз.
Musculi subcostales, grandulae labiales, tubercula dentis, dens caninus, pyramides renales, venter posterior, venulae recta, sinus intermedii, cellula anterior, ganglia cardiaca, plicae gastricae, nervi craniales, nervi spinales.
Spatia interglobulalira, nomina anatomica, venae intercostales anteriores, canaliculi dentales, ductus sublinquaeles minores, crura ossea, arteriae ciliares, posteriores longae, vasa sinusoidea lienis, facies articulares, labia oris, juga alveolaria, valvulae venosae, alveoli dentales.
Зат есiмдер мен сын есiмдер сөздiк формасы
I-жiктеудегi зат есiмдер:
Ampulla, ae f – ампула
Apertura, ae f – тесiк
Cellula, ae f – клетка
Fibra, ae f – талшық
Gingiva, ae f – тiс қызыл етi
Glandula, ae f – без
Retina, ae f - торша
Plica, ae f - қабат
Papilla, ae f – емiзiкше
I-жiктеудегi зат есiмдер:
Alveolus, i m – альвеола
Bulbus, i m – пиязшық ()
Bulbus oculi – көз алмасы (қарашығы)
Folium, i m – жапырық
Nucleus, i m - ядро
Ramus, i m – бұтақ
Spatium, i n – кедергi
Metacarpus, i n – бiлезiкше
Metatarsus, i n – білекше
Gyrus, i m - қыртыс
Cilium, i n – кiрпiк
Supercilium, i n - қас