Литературнай нуорманы кэ´ии
ТЫЛ-£С КУЛТУУРАТА
Сахалыы тыллаах устудьуон µ³рэнэр кинигэтэ
Практическай дьарык матырыйаала
Дьокуускай 2012
УДК 811 512.157’271 (075.8)
ББК 812 Яку-5я73
Үнүбэрсиэт научнай-техническэй Сэбиэтинэн бигэргэннэ
Ааптардар:
М.К.Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи бэдэрээссийэлии үнүбэрсиэт
учууталлара п.н.х. Т.И.Петрова, б.н.х., дассыан Н.А.Ефремова, б.н.х., дассыан С.В.Иванова, Е.С.Герасимова, б.н.х., дассыан Л.Е.Манчурина, аҕа учуутал М.С.Винокурова, б.н.х., дассыан И.В.Собакина, аҕа учуутал У.Р.Плотникова, б.н.х., дассыан Г.Г.Торотоев
Эбэн, эрэдээксийэлээн таһаарда: б.н.х., дассыан Н.А.Ефремова
Сыанаһыттар: б.н.х., дассыан С.П.Васильева,
б.н.д., бэрэппиэссэр Е.И.Оконешников
Саха тыла: тыл-өс култуурата : сахалыы тыллаах устудьуон үөрэнэр кинигэтэ / п.н.х. Т.И.Петрова [уо.д.а.] – Дьокуускай : М.К.Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи бэдэрээссийэлии үнүбэрсиэт, 2010. – 98 с.
Бу үөрэнэр кинигэ үнүбэрсиэт сахалыы тыллаах устудьуонугар оскуолаҕа ылбыт билиилэригэр тирэҕирэн, ийэ тыл билиҥҥи туругун туһунан сырдатар. Манна олох араас эйгэтигэр: математикаҕа, биологияҕа, географияҕа, медицинэҕэ, прессэҕэ, педагогикаҕа, политикаҕа, промышленноска, спортка, тыл үөрэҕэр, психологияҕа, химияҕа, экономикаҕа сыһыаннаах барыта 2020 тиэрмин суолталаах тыл нууччалыы-сахалыы тылбааһа хомуллан киирдэ. Иккис, үһүс, төрдүс салааҕа билиҥҥи саха тылыгар нуучча тылын сабыдыалынан тахсар араас алҕас лиэксикэ, морполуогуйа, сиинтэксис диэн таһымҥа араарыллан, этии, тиэкис холобуругар көстөр. Бэһис салаа устудьуон бүччүм үлэтигэр туһуланар.
Кинигэни саха тылын идэлээҕэ, үрдүк уонна орто анал үөрэх кыһатын устудьуона, оскуола учуутала, үөрэнээччитэ, ийэ тыл боппуруоһун кэрэхсиир дьон туһаныан сөп.
В первой части учебного пособия представлен краткий русско-якутский терминологический словарь (в 2020 единиц) по отраслям науки и сферы жизнедеятельность: математики, биологии, географии, медицины, СМИ, педагогики, политики, промышленности, спорта, филологии, психологии, химии, экономики.
Во второй, третьей и четвертой частях пособия рассматривается сегодняшнее состояние культуры якутской речи, а также даются упражнения по стилистической правке и корректировке предложений.
Пятая часть пособия расчитана на самостоятельную работу студента.
Адресовано студентам, обучающимся по специальности 031001.02 «Филология. Языки и литературы народов России (якутский язык и литература)», а также студентам-выпускникам национальных школ, обучающимся по нефилологическим специальностям во всех подразделениях СВФУ им. М.К.Аммосова.
© Петрова Т.И., Ефремова Н.А., 2011
© СВФУ им. М.К.Аммосова, 2011
И¤ИНЭЭ¡ИТЭ:
Аан тыл
Киириитэ
I тµ´µмэх. Тыл баайа.
1 §. Нуучча тылын кыбытыы
2 §. Тыл суолтатын бутуйуу
3 §. Ордук тыл
4 §. Литературнай нуорманы кэ´ии
5 §. Тыл µ³рµйэ±ин уларытыы
II тµ´µмэх. Кырамаатыка.
6 §. ¥³скээбит аат тылы туттуу
7 §. Тардыылаах аат тылы туттуу
8 §. Элбэх ахсаан халыыбын туттуу
9 §. Сахалыы тµ´µк халыыбын уларытыы
10 §. Солбуйар ааты туттуу
11 §. Да±аа´ын ааты туттуу
12 §. Ахсаан ааты туттуу
13 §. Туохтууру туттуу
14 §. Аат туохтууру туттуу
15 §. Сы´ыат туохтууру туттуу
16 §. Ситим тылы туттуу
17 §. Дь³´µ³лµ туттуу
III тµ´µмэх. Сиинтэксис.
18 §. Этии тутаах чилиэнэ. Ту´аан, кэпсиирэ миэстэтэ
19 §. Этии ойо±ос чилиэнэ. Бы´аарыы, толоруу, си´илии миэстэтэ
20 §. Сурук бэлиэтин туттуу
IV тµ´µмэх. Устудьуон бүччүм үлэтэ.
Тиэки´инэн µлэ. Ал±а´ы к³нн³рµµ
Кууру´у тµмµктµµр тиэс
V түһүмэх. Тиэрмин тылдьыта.
1 §. Ахсаан µ³рэ±ин тиэрминэ
2 §. Биология тиэрминэ
3 §. География тиэрминэ
4 §. Медицинэ тиэрминэ
5 §. Олохтоох бэчээт, радио, телевидение туттар тыла-³´³
6 §. Оҥорон таһаарар сыах үлэтин тиэрминэ
7 §. Педагогика тиэрминэ
8 §. Политика, уопсастыба оло±ун-дьа´а±ын тиэрминэ
9 §. Спорт тиэрминэ
10 §. Тутуу µ³рэ±ин тиэрминэ
11 §. Тыл µ³рэ±ин тиэрминэ
12 §. Уйул±а µ³рэ±ин тиэрминэ
13 §. Химия тиэрминэ
14 §. Экэниэмикэ тиэрминэ
Ту´аммыт литература
I тµ´µмэх. ТЫЛ БААЙА
Нуучча тылын кыбытыы
Саха тылын µ³рэ±эр Э.К.Пекарскайтан са±алаан лексика±а куруук бол±омто ууруллар. Ол тµмµгэр би´иги тылбыт баайа баччаа²²а диэри балачча ч³л сылдьар диэххэ с³п.
Тыл баайын харыстыырга лексика±а саха т³рµт тыла уонна киирии тыл диэн ³йд³бµл олохсуйбута улахан суолталаах. Дьон-сэргэ ону билэр, араарар буолан тылы ыраастык туттарга кы´анар. Ол да буоллар, манна билигин да±аны ыарахан элбэх, нуучча тылын сабыдыала м³лт³³б³т. Онтон а±ыйах суолу бэлиэтиэххэ с³п [Петрова Т.И., 1996. – С. 12].
1 №. Били²²и ыччат кэпсэтэр тылын-³´µн бол±ойон исти². Нууччалыы тылы кыбыппакка эрэ сахалыы этиэххэ с³п дуо?
1) Автобуска:- Толкайсы гыныма эрэ! – То±о, мин десять рублей заплати гынным дии! – Уой, манна остановите, пожалуйста. – Ручкаттан обеими руками тутус. – На следующей тµ´µ³хпµт.
2) Остолобуойга: - Очередька туру² эрэ! – То±о без очереди киирэ±ит? – Миин с чем? – Почем бу компот? – Сдачабын а±алы².
3) Кинотеатрга: - Ваще мощнай киинэ эбит. – Отстой со±ус киинэ дииллэр ээ. – Главнай актер кимий? – Убийца били актриса эбит дии.
4) ¥³рэнэр сиргэ: - Чэ, столовка±а барыахха. – Даа, суумкабын подержи-ка. – Обычно кини онно олорооччу. – Жестко аччыктаатым.
5) Олорор уопсайга: - Мин спать пошла. – Домашка о²оробун. – Крутой мииини бу´арбыккын. – Быылы протри. – Ужин бэлэм. (И.Тарабукина МИ эмтиир дьыала 1 кууру´ун устудьуонун хомуйуута).
2 №. Саха тэлэбидиэнньэтигэр дьон туттар тылын-³´µн бол±ойон исти². Маннык са²а-и²э саха тылын дьыл±атыгар туох сабыдыаллаа±ый?
Учебно-воспитательнай программаны защиталаатыбыт; кабинетнай система тубуста; трудовой лаа±ырбыт кэккэ сити´иилээх; комнатнай растениенан дьарыктанабыт; сайын µµннэрбит о±уруоппутун горячай а´ылыкка туттабыт; лаа±ыр тэрийиэхтээхпит, ону глава наслега поддержкалаабыта; круглогодичнай теплица а´ыллан µлэлиир; саамай главнайа – централизованно тэрийиэххэ; µс-тµ³рт семья кытты´ан µлэлиирэ кыайыылаах буолуо этэ… (В.Сивцев. МИ педиатрия салаатын 1 кууру´ун устудьуона «Дойдум барахсан» биэриини кэтээн истиитэ).
3 №. Били²²и икки тыллаах саха ки´итэ са²а тылы µ³скэтэригэр араас ньыма баар буолбут. Онон т³р³³бµт тылбыт атын са²алыы «тириини кэппит».
Ыччат туттар тыла (жаргон, сленг)
1) тыл ситимин оннугар -ка суффиксалаах нууччалыы тартарыылаах биир тыл оІоруу: оржаІка (Орджоникидзе болуоссата), столичка (столичнай ырыынак), общага (студент олорор уопсай дьиэтэ), миска (Кэрэ Куо), окошка (дьарык икки ардыгар быыс), пушка (национальнай библиотека), газировка (газтаах утах), вечерка («Якутск вечерний» хаґыат).
2) нууччалыы тыл оло±ор -лаа сыґыарыыны эбэн хайааґыны бэлиэтиир тыл: стреляйдаа (имнэн), предъявалаа, возникайдаа (була сатаа, буулаа), зайчиктаа (кіІµлэ/билиэтэ суох сырыт), тачкалаа (таксинан бар), шоулаа (быраа´ынньыктаа), бухайдаа (ис-аґаа, арыгылаа).
3) нууччалыы туохтуурга буол, гын к³м³ туохтууру холбоо´ун: трати гын (матайдаа), гноби гын (ата±астаа, самнар), ломайсы буол (ыарыыр-чэпчиир), теребись буолума (тµбµгµрµмэ), валяйсы буол (кµн дьарыга суох ки´и).
4) кіспµт суолталаах нууччалыы жаргон: тема (кµµлэйдээ´ин), шишка а±алаах (дуоґунастаах, баай тойон), чувиха кэллэ (кыыс), ботаник олорор (туйгуннук µ³рэнэр о±о), труба ба±айы (ку´а±ан).
5) нууччалыы тылы кылгатыы, кіспµт суолта±а туттуу: препод (учуутал), ГУК (µ³рэх кылаабынай корпуґа), КЦ (университет сынньала² киинин дьиэтэ), СРС (студент бµччµм µлэтин кµнэ), ДП 2 (Правительство 2 №-ээх дьиэтэ).
6) нууччалыы -ый, -ая сыґыарыынан бµтэр «прилагательнайдаах» сыстыы ситими биир тылынан биэрии: декреккэ барбыт (декретнэй уоппуска), курсовой суруйар (курсовой µлэ), диплом суруйар (дипломнай µлэ), академ ылбыт (академическай уоппуска), сотовайыгар эрий (сотовай телефон).
7) сахалыы олохтоох тылга нууччалыы араас суффиксаны эбии: махталитет, ынырыктивнай, боростейшн.
Бол±ойу²! Жаргондиэн биир интэриэстээх дьон б³л³±³ эрэ ³йдµµр, туттар тыла-³´³ ааттанар. Тыл кимнээх тутталларыттан к³р³н араас буолар, холобур, атыы´ыттар ж., саллааттар ж., ыччат ж., студент ж., уоруйахтар ж. о.д.а.
¥гµс µ³рэхтээх дьон жаргон уопсастыба оло±ор уонна национальнай литературнай тылга тар±анарын мэ´эйдиир, киртитэр к³стµµ бы´ыытынан сыаналыыллар. Жаргон тыл-³с култууратын т³´³ да намтатарын µрдµнэн, кэпсэтэр тыл, са²арар са²а хайа эмэ дьаптал±ата буоларын умнуллуо суохтаах.
Жаргону суруйааччылар уус-уран айымньыга герой майгытын-сигилитин, характерын арыйарга тутталлар. Оттон публицистика±а жаргону то±оостоох сиргэ кыбытыы корреспондент киэ² ара²а±а, норуокка ³йд³нµмтµ³ гына суруйарын туо´ута буолуон с³п.
Тыл суолтатын бутуйуу
Атын омук тылын µ³рэтэргэ маарынна´ар дор±оонноох, биир сµ´µ³х эбэтэр биир дор±оон атыннаах тылы арааран ³йдµµр ордук ыарахан буолааччы. Билигин саха ки´итэ т³р³³бµт тылынан са²арарыгар итинник эмиэ баар буолбут. Холобур: Минньигэс ас-µ³л сыта туналыйда (тунуйда онн.); Алама±ай (аламай онн.) ма²ан кµн [Петрова Т.И., 1996. – С. 13].
4 №. Сыы´а суолталаах тылы атын тылынан солбуйан аа±ы².
1. Саха тыла сатарыйдын! 2. Тэрилтэлэр намы´ах та´ымы ситистилэр. 3. Зонтик ки´ини ардахтан харыстыыр. 4. Хагда² оттоох сири ³ртµµллэр. 5. Ийэ сибиинньэ атыыланар. 6. £бµгэ т³рµт дор±оонноро к³й салгы²²а кµлµбµрµµ к³ттµлэр. 7. Мии²²эр тууста бырах. 8. Бала´ыанньа к³мм³т кыахха киирдэ. 9. Би´иэхэ 14-20 диэри саастаах тµ² тулаайах, социальнай бала´ыанньалара м³лт³х 38 ийэ сылдьар. 10. Антон санаата алдьанан субай хаана саппа±ырара.
5 №. Сомо±о домо±у сыы´а туттар тµбэлтэни к³нн³рµ². Холобур: А±атын туйа±ын баты´ан… - хатаран онн.
Бол±ойу²! Сомо±о домох уларыйбат биир кэлим лексическэй ³лµµскэ буолар. Онон тылын, грамматическай форматын, турар бэрээдэгин уларытар табыллыбат.
I. 1. Бороскуобуйа эмээхсин оло±ун мо²оон ³лл³±³. 2. Тойонуттан куттанан хороонугар уу киирбитэ быданнаата. 3. Киэ² и´ит салаа´ыннаах. 4. Уоруйах харытыттан туттарда±ына эрэ билинэр. 5. Са²ардыы дабыдал анньынан, олох киэ² аартыгар µктэннилэр. 6. Сыа ортотугар быччаххайга дылы. 7. Сэнээбиккиттэн тоскун ылыа².
II. 1. Кини миэхэ омуннаан кэпсээтэ±инэ, быарым ыалдьыар диэри кµлэрим. 2. О±у´у туруору туппут курдук искэн, б³д³² дьахтар сыар±атын сы²аа±ын о²осто турара µ´µ. 3. Хойут турбут чыычаахтар харахтарын уутун соттуохтара эбээт… (К.Эверстов. Айдаар араллааннара. – Дьокуускай, 2003). 1. Маня бэйэлэрин µнтµ µ³±µтэлээн, атахтарын т³б³тµн укпат о²ортообута. 2. Маня хара±ын уута куолайыгар ³р³ аста. 3. Т³´³ да аас-туор олохтоох буоллар, Катя о±олорун атахтарыгар туруоруо… 4. Хаайыыттан тахсан баран, эмиэ ускул-тэскил сылдьан и´эн бэйэтин илиитигэр ылбыта. (Саныыр буолаар, ыйда²алаах тµµн… - Дьокуускай, 2005).
6 №. Били²²и саха тылыгар кэлин µ³скээбит сомо±о ³йд³бµллээх тыл ситимин к³нн³рµ тылынан солбуйу². Холобур: Кэрэ а²ар – кыргыттар, дьахталлар.
¥рµ² халааттаах аанньаллар, тµ³рт атахтаах до±ор, бэрээдэги ара²аччылыыр дьон, айыл±аттан айдарыылаахтар, кµµстээх а²ар сµрэ±ин сµµйээччи, олохторун аргы´ын булбатах со±отох ийэлэр, а´ыы ута±ынан эрэйдэрин сай±анааччылар, бэйэлэрин к³рµнэр кэрэ аймах, тимир к³л³ аргыстаах эрэттэр.
7 №. Аа±ы². Сыы´а суолта±а туттуллубут тылы булан к³нн³рµ².
Бол±ойу²! Тылы кыайан билбэт ки´и маарынна´ар дор±оонноох тыл суолтатын бутуйар.
1. Дуу´а ч³лл³рµйµµтэ (ч³л буолара) наада. 2. Эргэ техниканы µµйэ-хаайа тутан µлэ±э киирдибит. 3. ¥йэтин тухары хара µлэ±э биккиллэн кэллэ±э. 4. Малаа´ыннарынан сылдьыы сатабыла суо±ун ³йд³³бµтµм. 5. Ийэм о±отун эмсэ±элиир. 6. Кини ол кµн ханна да мэнээктээбэтэ±э, сытан тахсыбыта. 7. Кумаа±ыларбытын и´иккэ уган сахсыйан-сахсыйан баран, биири субуйан ылбыппыт. 8. Ча±ыл тыа µлэ´ит уолаттарын проблематын ырылыччы туруорар.
Ту´аны²: а´а±астык, кµµлэйдээбэтэ±э, сатамматын, µµйэн, хостоон, эмнэрэр, эриллэн.
Ордук тыл
Элбэх тыл сымсах, а±ыйах тыл минньигэс.
£с хо´ооно.
8 №. Наука истиилин сабыдыалынан киирэр тылы к³±µрэтэн аа±ы².
Бол±ойу²! Наука истиилигэр ³йд³бµлµ чопчулуурга онто да суох ³йд³н³р тыл туттуллар. Холобур: Саха сирэ Россия састаабыгар киирбитэ 375 сылын бэлиэтиир. – Саха сирэ Россия±а киирбитэ 375 сылын бэлиэтиир.
1. Халба´ы о²орон та´аарар сыахха ыалдьыттаатыбыт. 2. Ха´аайыстыбабытыгар сылгы сµ³´µ элбэх. 3. О±о саадын ахсаанын элбэтиэххэ. 4. Би´иги дойдубут сирин иэнэ киэ²инэн биллэр. 5. Биэс сыл болдьохтоох кэм²э ба´ылыгынан талыллыбыта. 6. Дьон хамна´ын кээмэйэ улаатар. 7. 12 метргэ тэ²нээх тµргэннээх тыал тµ´эрэ кµµтµллэр. 8. Омук тылын предметигэр БКЭ туттарыахтаах. 9. Итирик туруктаах дьон тµµ²²µ кэм²э элбиир. 10. Тыа ха´аайыстыбатын эйгэтигэр µлэлээн кэллим.
9 №. Сыыс тылы булу². Ал±ас тахсар т³рµ³тµн бы´аары².
1. Са´ыл тириититтэн тигиллибит са±ынньахтары «Сахабулт» концерн атыыга та´аарар. 2. «Сибиинньэ дьа²ын» ыарыытыттан харыстанар туох ньымалар баалларый? 3. Ынахтарбыт биир кэм²э бары харахтарынан к³рб³т буолбуттара. 4. Самыыр чалба±а куурда±ына айа²²а турунуохпут. 5. ¥рдµк суортаах бурдуктан астаммыт килиэп сыаната ыарахан. 6. Дэйбиир сылгы кылыттан о²о´уллар буолан, ки´иттэн араас ку´а±ан тыыны дьалбарытар аналлаах. 7. Уон кµннээх декада ыытыллара былааннанар.
10 №. Канцелярит тылы сыы´ырдар тµбэлтэтин к³нн³рµ².
Бол±ойу²! Били²²и кэм²э саха тылыгар нууччалыы дьыала истиилэ улахан сабыдыаллаах. Холобур, кэнсэлээрийэ кумаа±ытыгар туохтууртан µ³скээбит аат тылы кытта к³м³ туохтуур туттуллар. Оннук халыып тылы сыы´ырдар, канцеляритдиэн ааттанар. Канцелярит оннугар сµрµн истиилгэ µ³скээбит аат тылы т³тт³рµ туохтуур о²оруохха с³п. Холобур: µлэ барар, ыытыллар - µлэлииллэр.
Ыытыллар: быыбар бала´ыанньатын бы´аарыы ыытыллар, тай бокса±а кµрэхтэ´ии ыытыллар, кыамматтары µбµлээ´ин ыытыллар, дьону анал бэлэмнээ´ин ыытыллыбыта.
Барар: муус хамсаа´ына баран эрэр, приватизация салгыы барыахтаах, экэниэмикэ сайдыытын сылыктаа´ын барар, эдэр ыалы субсидиялаа´ын барар.
Тахсар: буруйу о²оруу тахсар, сайаапкалары тµ´эрии тахсар, µлэ´ит ахсаанын а±ыйатыы тахсар, ³йд³сп³т буолуу тахсар.
О²о´уллар: газ турбатын тардыы о²о´уллар, холбоо´ун буолталарынан о²о´уллар, апелляция сарсы²²ы кµнµгэр о²о´уллар, су´ал к³м³ о²о´уллар.
Аналлаах: абитуриеннарга аналлаах дьаарба²ка, обургу о±олорго аналлаах сурунаал, тыа сирин дьонугар аналлаах биэрии, утах о²орорго аналлаах сыах.
£ттµнэн: ³й-санаа ³ттµнэн µµнэр, о±ону дьо±ур ³ттµнэн сайыннарабыт, профком ³ттµттэн к³м³ кэлбэтэ, ку´а±ан ³ттµнэн сабыдыаллаах.
Бы´ыытынан: ки´и бы´ыытынан эйэ±эс, элэккэй майгылаах; кэргэн, а±а ба´ылык бы´ыытынан исти²; кэскиллээх артыыс, айар µлэ´ит бы´ыытынан биллэр; ки´и бы´ыытынан хаачыстыбата ураты.
Турук: итирик туруктаах дьон, бала´ыанньа к³мм³т турукка киирдэ, били²²и туругунан дойду кризистэн ³сс³ да тахса илик, ийэ уонна о±о туруга µчµгэй буолла±ына, та´аарабыт.
¥лэ: ³р³мµ³н µлэтэ ыытыллар, тутуу µлэтэ тохтотуллубат, быыбарга бэлэмнэнии µлэтэ бара турар, тэрээ´ин µлэтин ту´унан и´итиннэрии о²ордо.
Н³²µ³: Интернет н³²µ³ билсэр, тэрилтэ баан н³²µ³ кредит биэрэр, а´а±ас эфир н³²µ³ этиэхпитин ба±арабыт.
11 №. Этиигэ хатыланар тылы кө±үрэтэн эбэтэр синонимынан солбуйан аа±ы².
Бол±ойу²! Этиигэ биир тылы эбэтэр биир олохтоох тылы хатылаа´ын (тавтология) тылы сыы´ырдар.
1. Оччотоо±уга почта дьиэтэ райсовет дьиэтин та´ыгар баар этэ. 2. Дора у²уо±унан дьахтарга улахан дьахтар. 3. Ахсынньы ый 12 кµнэ 1937 сыл – Быыбар кµнэ. 4. Би´иги к³н³ суолунан Ытык Кµ³лтэн Уолбалыыр суолу тутабыт. 5. Британия боксёра улахан маастарыстыбатынан буолбакка, аарыма улаханынан аатырбыт Валуевы кыайда. 6. ¥лэтэ суох буолуу баар буолуо±а. 7. Ааспыт сылга биир сыл болдьоххо талыллыбыта. 8. О±о±о ананан суруллубут уус-уран айымньы о±о иитиитигэр, сайдыытыгар улахан суолталаах. 9. Партията у´унунан бу оонньуу остуол оонньуутугар маарынныыр. 10. Кини 37 саа´ыгар сэллик ыарыынан ыалдьан ³лбµтэ.
Литературнай нуорманы кэ´ии
Хайа да омук тылыгар литературнай нуорма±а киирбэт тыл да±аны, грамматическай форма да±аны баар буолар. Холобур, диалект, жаргон, сленг бөлө±үн ки´и т³´³ да билбитин и´ин, туспа сыала-соруга суох туттубат.
Сурукка-бичиккэ ким да±аны тыл литературнай нуорматын кэ´эрэ табыллыбат. Кэ´эр да буолла±ына, ону к³нн³р³рг³ редактор диэн анал µлэ´ит баар. Ким тугу таптаабытынан са²арар-суруйар буолла±ына, литературнай тыл диэн суох буоларыгар тиийэр.
Оттон билигин ити ³йд³бµл м³лт³³н, ирдэбил уурайан тылы араастык эрийэн-мускуйан са²арар дьон элбээтэ. Онтон тыл у´уур, ки´и билбэт формата киирэн, сыы´ырар, сыппыыр [Петрова Т.И, 1996. – С. 18].
| Литературнай нуорманы тутуспакка са²арыы | Литературнай нуорманы туту´ан са²арыы |
| Холбуу тµ´µккэ турар аат тыл | |
| Кыы´ынаан | Кыы´ыныын |
| Уолунаан | Уолунуун |
| Ийэтинээн | Ийэтиниин |
| Убайынаан | Убайыныын |
| Дьµ³гэтинээн | Дьµ³гэтиниин |
| А±атынаан | А±атыныын |
| Туохтуур модьуйар халыыба | |
| Тылы биэриэхэйи²… | Тылы биэриэ±и²/биэриэххэ … |
| Кэлэн ыалдьыттаабытыгар махтаныахайы² | Кэлэн ыалдьыттаабытын и´ин махтаныа±ы² |
| Дохсун ытыс тыа´ынан к³рсµ³хэйи² | Ытыс дохсун тыа´ынан к³рсµ³±µ² |
| Биирдиилээн ал±ас | |
| Ханна сырыттыгытыный? | Ханна сырыттыгыт? |
| Биллэн туран… | Биллэн турар |
| Сонтукайынан киэн туттар | Онтунан киэн туттар |
| Ким ба±ар? ону билэр | Ким ба±арар ону билэр |
| Били²²ээ²²э диэри саныыр | Били²²э диэри саныыр |
| Арыычча кыанар эрдэхпинэ | Арыый кыанар эрдэхпинэ |
12 №. Литературнай нуорманы кэ´эр тµбэлтэни к³нн³р³н аа±ы².
I. 1. Ха´ан ба±ар ханна ба±ар араас мэ´эй элбэх буолааччы. 2. Норуот µ³рэ±ириитин туйгунун аатын и²эрдилэр. 3. Ки´и очо±о´о баалынна±ына, ³лµ³н с³п. 4. Кµ²²э µстэ биирдии остолобуой луосканы и´э±ит. 5. Спорт или´иннэриилээх к³рµ²э – бокса. 6. Тураайа - µчµгэй о±о.
II. 1. Маннык тµмсµµлэр соруктара опыт атастасы´ыыта буолар. 2. Кымыс норуот доруобуйата ч³лл³³х буоларыгар ту´алыыр. 3. Ити ту´унан ха´ыакка ³рµµтµн суруйаллар. 4. Ба±ардар итини сорох ³сс³ да ³йдµµ илигэ буолуо. 5. Арааската, маннык бала´ыанньа хатыланар кутталлаах. 6. Кµн уота саатырдан харах ууланар.