Этии ойо±ос чилиэнэ. Бы´аарыы, толоруу, си´илии миэстэтэ
19.1. Бы´аарыы миэстэтэ
118 №. Ахсаан аат бы´аарыылаах этиини ис хо´оонунан сирдэтэн, к³нн³рµ². Холобур: I куораттаа±ы о±о спартакиадата сабылынна. – Куораттаа±ы о±о I спартакиадата сабылынна.
1. Манна 30 ырыа куттаах, артыыс дьо±урдаах о±о тµмсµбµт. 2. Сайын 7 µлэ уонна сынньала² лаа±ыра µлэлиэ±э. 3. Автор ыйынньыгар барыта 291 Саха сирин к³т³рд³рµн к³рµ²µн киллэрбит. 4. Маны 85 саастаах Боробул олохтоо±о Ньукулай кэпсээбитэ. 5. Дьокуускайга буолбут I, II норуоттар икки ардыларынаа±ы «Саха-Азия о±олоро» оонньууларга чэпчэки атлетика±а судьуйалаабыта. 6. Быйыл сайын Ха²алас улуу´ун Т³хтµрµгэр I эдэр ыччат фестивала – «Ил Хомус» µрдµк та´ымнаахтык тэриллэн ыытылынна. 7. Кэбээйи улуу´угар «Х Сметанинскай аа±ыылар» буолан аастылар.
119 №. Икки бы´аарыы турар миэстэтин толкуйдаан этиини чочуйу². Холобур: Кыракый мурун (хайдах мурун?) платогун ылла. – Мурун кыракый платогун (хайдах платок?) ылла.
1. Минньигэс уба´а этин атыыластылар. 2. Айанныыр ыйдаа±ы билиэт сыаната ыараата. 3. Ыксаллаах улахан бала´ыанньа суох. 4. О±о ба±аран ылсыста±ына, сµрдээх дири², хорутуулаах ³й-сµрэх µлэтин толорор. 5. Саха биллэр кыраайы µ³рэтээччитэ И.Д.Новгородов ахтарынан… 6. Ха´ыат нэдиэлэ±э биир кµннээ±и нµ³мэригэр анал дьахталлар комитеттарын хамсаа´ыннарын сырдатар бала´алаах. 7. Манна нуучча уонна атын норуоттар остуоруйалара, биллиилээх Россия суруйааччыларын айымньылара киирдилэр.
120 №. Этиигэ хас бы´аарыы баарын аа±ы². Хо´ула´ар ис хо´оонноох тылы эбэтэр тыл ситимин к³±µрэтэн, этиини арааран суруйу².
Холобур: Бу быыстапканан поэт И.Гоголев т³р³³бµтэ 75 сылыгар анаммыт тохсунньу ый устата ыытыллыахтаах республика та´ымнаах µбµлµ³йдээх тэрээ´иннэр са±аланнылар. – Тэ²н.: 1. Бу быыстапканан поэт И.Гоголев т³р³³бµтэ 75 сылыгар аналлаах µбµлµ³йдээх тэрээ´ин са±аланна. 2. Республика та´ымнаах оннук µлэ тохсунньу ый устата барыа±а.
1. Аламай µрµ² кµнэ ³лб³³рбµккэ дылы буолбута. 2. Соторутаа±ыта Россия олимпийскай Кэмитиэтэ XXI кы´ы²²ы оонньууларга, Ванкувер куоракка олунньу 12-28 кµннэригэр ыытыллыахтаах ты²аа´ыннаах кµрэхтэргэ кыттар хамаанда састаабын испии´эгин дьо²²о-сэргэ±э и´итиннэрдилэр. 3. Бары кµµстээх ыарыыны ис сµрэ±иттэн эрдээхтик тулуйбута. 4. Бу айымньыны олус да тартаран утаппыттыы биир тыынынан аахпытым буолбаат! 5. А²ардас туран хаалбыт дьахтары, эрэ да, айма±а да суох ки´ини мэлдьи хара, ыарахан µлэ±э µрэх ба´ыттан µрэх ба´ыгар колхоз аныыра. 6. Депутаттар бастакынан, Президент этии киллэриитинэн, 6 миниистири анаа´ы²²а с³бµлэ²и биэрии боппуруо´ун к³рдµлэр. 7. Улуустартан а±алыллыбыт ынах, сибиинньэ этиттэн µрдµк хаачыстыбалаах, олус минньигэс ыы´аммыт, бу´арыллыбыт халба´ы, эт бородууксуйатын «Саха астан» атыылас. 8. Сайылык кµннээ±и оло±ун к³рд³р³р харах уулаах былаастаах к³рµдьµ³с киинэ±э би´иги бэйэбитин к³р³бµт.
19.2. Толоруу миэстэтэ
121 №. Этиигэ кэпсиирэни уонна толорууну булан, к³нн³р³н аа±ы².
I. 1. О±о µлэтин оло²хону µ³рэтиигэ, ырытыыга хайдах ту´аныахха с³бµй? 2. Мин сааспар тии²и бултаабатах ки´ибин. 3. Кылаабынай быраас киэн туттан туран, балыы´атын кэритэн к³рд³рд³. 4. Онон «со±отох ки´и театра» диэн оло²хону ааттыыллара оруннаах. 5. Кыаммат ара²а суотугар электроэнергияны ту´анартан кыбыстыбаттар дуо? 6. Билигин бу аппараатынан номнуо тохсунньу 13 кµнµттэн µлэлээн эрэллэр.
II. 1. Били²²э диэри бар дьонугар оло±ун опытын тириэрдэ сылдьар. 2. Конференция дьон кутугар-сµрµгэр Пушкин хо´ооннорун тириэрдэргэ анаммыт. 3. Бу сыыпаралартан ким ордук уубутун киртиппитэ к³ст³р. 4. Ыксал буолла, ки´им миигин сэмэлээтэ, инники и´эр ки´и бµтэ´ик баран и´эр ки´ини к³р³ и´иэхтээх диэн. 5. Дьиэ тэрилиттэн µксµн: прихожайы, куукуна миэбэлин, араас долбуурдары Владислав олус тупса±ай гына бэйэтэ мастан о²орбут.
122 №. Толорууну булу². Турар бэрээдэгин уларыттахха, этии истиилэ уларыйар дуо?
1. Таптаа бу сир о±ото, таптаа кµнµ, халлааны… (ИГ). 2. СаІа дьылбыт са±аланна биґиэхэ к°µн тахсыытынан, істііхтіргі им с°µт°°µµт°µнэн, биґиги халлааммытыттан былыт кіґ°°µµт°µнэн, кинилэр халлааннарын хараІа б°µр°µй°°µµт°µнэн. (ТС). 3. Атын о±олор ханнык эрэ идэ±э сы´ыаннаахтар, холобур, Соломонов математика±а, Мандаарап литература±а, Халдеев техника±а, Инга омук тылыгар, Маахыс физкультура±а. Оттон мин? (Д ДьС). 4. Бу остуоруйаларга: туохтан да б³±³ бы´ыы – до±ордо´уу буолар. <…> Уонна туох чугутуой до±ордо´уу дьулуурун! Уонна туох тохтотуой, таптал кµµ´µн! Уонна тугу кыайбат, тугу айбат буолуой дьи²нээхтик ба±арыы! (АА СК).
19.3. Си´илии миэстэтэ
123 №. Кэм си´илиитин кэпсиирэ иннигэр к³´³рµ². Хайата ордук с³бµн чуолкайдаа². Холобур: Сахалар хойут эт-хаан ³ттµнэн сайдаллар. – Сахалар эт-хаан ³ттµнэн хойут сайдаллар.
1. Ки´иэхэ тута бэриллэр информация ха´ан ба±арар дьайыыта ордук кµµстээх. 2. Ха´ан да±аны ата иччитин со±отохтуу хаалларбат. 3. Эргэ кулуупка ыллыыр буоллахпына, бастаан хайаан да испэр к³рд³´³р идэлээхпин. 4. Дьон тута ыалдьыттар кэлбиттэрин билэ охсон кулуупка му´уннулар. 5. Улаатан баран, а±абыттан ол айма±ым ту´унан ыйыталаспакка хаалбыппын хомойобун. 6. £т³рµнэн, ба±ар, куораппын к³рµ³ суо±ум эбитэ буолуо.
124 №. Буолуу си´илиитин кэпсиирэ аттыгар к³´³р³н этиини аа±ы².
1. Кыайан µрдµк µ³рэххэ µ³рэммэтэхпин кэмсинэбин. 2. Ол эрээри син биир олох сал±анан бара турда±а. 3. Поэт сатабыллаахтык айыл±аны тыыннаа±ымсытыы ньыматынан ки´и сырдык иэйиитин арыйарга дьулу´ар. 4. Бала´ыанньаны журналистарга си´илии правовой управление салайааччыта били´иннэрдэ. 5. Былырыын олус ардах тµ´ýн, µµнээйибит санаабыт курдук элбэхтик тахсыбата±а. 6. Ти´игин быспакка дьон-сэргэ бол±омтотун тардар ыстатыйалары бэчээттииллэр. 7. Тµ³рт ый µлэлээн баран, µргµччµ дириэктэринэн хаалбытым.
125 №. Этиигэ икки буолуу си´илиитэ турар миэстэтин толкуйдаа².
1. Туохтан санаата тµспµтµн то±о-хоро ытыы-ытыы кэпсээбитэ. 2. Уураа±ы бигэргэтии тµргэнник биир санаанан кыаллыбата. 3. Кини Тулуна олохтоохторун олус бэргэнник тылынан ойуулаан кэпсиирэ. 4. Сиргэ тµннµгэр тиийэ тимирэн эрэр дьиэ этэ. 5. Айымньылар о±олор саастарыгар с³п тµбэ´иннэрэн, 3, 4, 5 саастаахтарга араарыллан хомулуннулар. 6. Э´иги т³´³ кыалларынан ³йгµтµгэр оло²хо сирин-дойдутун ойуулаан, о²орон к³р³рг³ кы´аны².
126 №. Этиини бол±ойон аа±ы². Си´илии турар сирин уларытан, саа´ылаан аа±ы². Холобур: Ордук хайа тиэмэлэргэ с³бµлээн суруйа±ын? – Хайа тиэмэ±э ордук с³бµлээн суруйа±ын?
1. Су´аллык µ³скээбит бала´ыанньаны бы´аарыахха наада. 2. Би´иги санаабытыгар итинник иэ´и-кµµ´µ т³л³³´µн µчµгэйэ суох к³стµµ. 3. Коллегам а²ардас о±олонор дьиэ±э 1969 сылтан µлэлээбит. 4. Быйыл тэриллибитэ 80 сылын бэлиэтиир Ойуунускай аатынан саха академическай драмтеатра фестивальга кыттарга бэлэм. 5. Чахчы куорат историятыгар хаалан хаалар хамсаа´ын олоххо киирдэ. 6. Художниктар µлэлэрин ордук оло²хону ырытыыга киэ²ник ту´аныахха с³п. 7. Ордук кини мэтириэтигэр тырымнас харахтара ки´ини тардаллар.
19.4. Тема-рема
127 №. Этии инники турар тылынан сирдэтэн туох ту´унан чорботон этиллэрин толкуйдаа². Этии бэрээдэгин уларыттахха, этии сүрүн санаата уларыйар дуо? Бэрэбиэркэлээ².
Бол±ойу²! Этиигэ 2-3 ойо±ос чилиэн баар буолла±ына, тыл бэрээдэгиттэн к³р³н, ис хо´ооно (тема-рема) уларыйар.
Холобур: Куоракка а±абын кытта барсыахпын на´аа ба±арабын. – А±абын кытта куоракка барсыахпын на´аа ба±арабын.
1. Соторутаа±ыта Саха сиригэр мамонт ³лµгэ к³´µннэ. 2. Эдэр ыал Тылгыныга 1998 с. к³´³н кэлэллэр. 3. Барыта хас о±о Саха сириттэн Чечня±а сулууспалаата. 4. Суолу тутар республикатаа±ы дирекция отчуота буолла. 5. «Олорор дьиэ» программанан эдэр ыал дьиэ ыллылар. 6. «Северный Вилюй» диэн волейбол кµрэ±э 10 сыл устата ыытыллар. 7. Сэттэ саа´ыгар дьоно ³лбµтэ.
1. Би´иги кинини кытта кэпсэтиибитин бµгµн били´иннэрэбит. 2. Кэпсээнин Мария Егоровна са±алаабыта. 3. Пробирка±а о±ону буо´атыы ту´унан суруйбуттар. 4. 1980 с. би´иги республикабытыгар аан бастаан I Бµтµн Союзтаа±ы варган сµдµ суолталаах конференцията буолан ааспыта. 5. Билигин ки´иэхэ биир сµрµн уорганынан бµ³р буолар. 6. Тыа ха´аайыстыбатын уонна республика Госкомспордун учредительнай дуогабардарынан 2003 сыл алтынньытыттан «Урожай» тµмсµµ кµµрээннээхтик µлэлиир.
19.5. Этиигэ ыйытар тыл миэстэтэ
128 №. Ыйытар тыл этии ханнык чилиэнигэр сыстарын толкуйдаа². Этиигэ тыл бэрээдэгин к³нн³рµ².
1. То±о Ньургун Боотур хотуулаах та±ыста? 2. То±о би´иги норуот тиэрминнэрин кыайан ту´аммаппытый? 3. То±о бу боппуруо´у ким да к³т³хп³тµй? 4. Ийэм то±о мин атын ки´и малын тыыппыппын ыйытала´а сатаата. 5. Ха´ыакка то±о Сырдык ыстатыйата тахсыбат буолла? 6. Хаста байыаннай чаастарга бара сырытты²? 7. О±унуох то±о аалсыы коэффициенын µрдэтэрий? 8. Бииргэ т³р³³бµт хаскытый?
129 №. Саха народнай поэта Бµ³тµр Тобуруокап «То±о?» диэн хо´оонун аа±ы². Ыйытар тыл этии иннигэр туттуллар т³рµ³тµн бы´аары². Маннык тµбэлтэ±э ыйытар тыл миэстэтин уларытар с³п дуо?
ТО¡О?
То±о кµммµт тыгарый?
- Сирбит сылаас буоллун диэн.
То±о сирбит сылыйар?
- Бурдук б³±³ µµннµн диэн.
То±о бурдук µµнэрий?
- Килиэп, буулка буолуум диэн.
То±о буулка буоларый?
- О±ом а´аан тоттун диэн.
То±о тото сатыыбыный?
- Кµµстээх-уохтаах буолуум диэн.
То±о кµµстээх буолабыный?
- Тракторы ыытыым диэн,
Самолекка к³тµµм диэн,
Муораларга устуум диэн,
Ки´и бэрдэ буолуум диэн.
Сурук бэлиэтин туттуу
Петрова Т.И. бэлиэтииринэн, сахалыы этии тутула айгыраабытын, кэпсиирэ миэстэтэ уларыйбытын кытта тэбис-тэ²²э этиигэ сурук бэлиэтэ эмиэ улаханнык бутулунна. Хайа да нууччалыы-сахалыы быраабыла±а суох запятой, кавычка, икки точка, тире, ыйытыы, кµµ´µрдµµ бэлиэтэ олус элбээтэ. Ол оннугар ханна наада сиригэр турбатах буолар [СТ£К, 1993. – С. 41].
130 №. Сыы´а сиргэ турбут запятойу булу². Сурук бэлиэтин быраабылатын хатылаа².
1. Онон, Толя олох кыра саа´ыттан э´этин кытта сылдьар. 2. Ол курдук, конференция µлэтин программатын кытта билистибит регламены бигэргэттибит. 3. Бастакы кµн, сµбэ мунньах бы´ыытынан са±аланна. 4. Дьокуускай былыргы стилин тилиннэрэр кэм кэллэ, оччо±о эрэ, омук туристара сылдьыахтара. 5. Икки а²ар чаастаах концерт устата, араас ырыалары, µ²кµµлэри к³рдµбµт. 6. Саргы дьиэтигэр киирээт, аан та´ыгар турар олоппоско, сыгынньахтаммакка эрэ олоро тµстэ.
131 №. Икки туочука ха´ан, ханна туруохтаа±ын толкуйдаа². Сата±ай тутуллаах этиилэри уларыты². Туох уларыйда?
1. Далаана: «Нарыйа» диэн ырыатын норуот таптаан истэр. 2. Тµмµкпэр ба±арыам этэ: ким да, ха´ан да хантан хааннаа±ын, кимтэн кииннээ±ин умнубата буоллар! 3. Ба±ар итинтэн да буолуон с³п: авторитеттары µ³скэтэбит. 4. Икки´инэн: политика диэн бу интэриэ´и туруорсуу буолар. 5. Мантан мин саныыбын: айыл±а тыынар тыыннаа±ы барытын µ³рдээри, дьоллоору, ырыаны, музыканы айбыт эбит буолбат дуо! – диэн. 6. Айталина Софронеева: «Ба±ардахха барыта сатанар, кыаллар эбит». 7. «Саха тылын истилиистикэтэ: туруга, кэскилэ» ³р³спµµбµлµкэтээ±и бастакы научнай кэмпириэнсийэ.
132 №. Тире сыы´а турбут сирин к³нн³рµ².
1. Тыа ха´аайыстыбата – анал идэлээх, дьарыктаах дьон µлэлиир эйгэтэ буолуохтаах. 2. Бастакы миэстэ±э – «Кылы´ах» б³л³х, Тыара´а, Таатта. 3. Кальций – тиис, у²уох, баттах, ты²ырах кытаанах, доруобай буоларыгар олус ту´алаах. 4. Саха норуота баарын тухары – саха тыла туругуруо! 5. Ч³л олох – ыраас санаа, чэгиэн турук. 6. Тэрилтэ Дыгын оонньууларын кыайыылаа±ар – иккис миэстэни ылбыт б³±³ск³ Николай Дьяконовка LOGOSOL – мини-пилораманы бэлэх о²ордо! 7. Мээнэ±э эппэт буоллахтара, идэ±ин с³пк³ таллаххына – олоххун оннук олоруо² диэн. 8. Оскуоланы бµтэрэн баран «оскуола – производство - µрдµк µ³рэх» хамсаа´ыны баты´ан, кылаа´ынан бары «Аартык» ферма±а ыанньыксытынан µлэлии тахсыбыппыт.
133 №. Суруйааччы тирены туох сыаллаах туттарын бы´аары². Туох быраабыла±а оло±урарын толкуйдаа².
Бол±ойу²! Уус-уран айымньыга сурук бэлиэтэ ханнык да быраабыла±а оло±урбакка эрэ турбут буолла±ына, иэйии дэгэтин биэрэргэ ааптар бэйэтэ туттубут (авторский знак препинания) буолуон с³п. Ол эрэн маннык сурук бэлиэтэ хайа тµбэ´иэх сиргэ буолбакка, ханнык эмэ стилистическэй фигураны о²орорго туттуллар.
I. О±онньор наар былыргыны кэпсиир. Кэпсиир – баай батталын. Кэпсиир – хайдах отутун туолуор диэри сирэ суох сылдьыбытын. Кэпсиир – хайдах со±отох ынахтаа±а ойбо²²о тµ´эн ³лбµтµн. Кэпсиир – хамначчыт сылдьан хайдах эрэйдэммитин, сору-му²у к³рбµтµн. (Суорун Омолоон «Чµ³чээски» кэпсээниттэн).
II. Плисада - µчµгэй дьахтар. Ол эрээри Миша кинини бу иккис кµнµн к³р³р, урут хайдах олорбутун, туох майгылаа±ын, хайдах санаалаа±ын ситэ билбэт. Мантан барыа – умнуо. Гагра±а билсибитэ дии - µчµгэйкээн Полинаны. Билигин умнан эрэр кинини. Ол эрээри Плисада – атын. (Н.Габышев «Миша уонна Плисада» кэпсээниттэн).
III. Сергей Львович уһулуччу кэрэ дьүһүнүн, олус көнө уҥуоҕун тас өттүнэн да омнуолара үгүстэр.
Ол үрдүгэр:
Күндү шевиот көстүүмнээх. Модельнай араҕас түүппүлэлээх. Кремовай сорочкалаах.
Ону таһынан:
Тарааҕын сотон-сотон баран, үрэн-үрэн тараанар. Тараанаат, үрэн-үрэн баран, сотон уурунар. «Шипр» одеколонунан ыһынар. Солко былаатынан соттунар.
Итиниэхэ эбии:
Араспаанньата «вский» диэн буржуйдуу кутуруктаах, «Давай, пожмём друг другу руки» диэн ырыаны киҥинэйэн ыллыы сылдьар үгэстээх. Ол ырыа хоһоонун мин толору билбэппин да, мещанныы буолуо дии саныыбын. Илиини бобо тутуһуулаах. (Амма Аччыгыйа «Ал±ас» кэпсээниттэн).
134 №. Кавычка туох быраабыла±а оло±уран турарын эти².
1. «Дьэ, ытаама, до±ор, мин бу а±а² кэллим дии», - диэн Гриша бэйэтигэр са²арар. 2. А. Филиппова µ³рэнээччитэ Айталина быйылгы «Са´ар±а±а» «О´уор ырыата, ойуу тойуга» диэн коллекциятынан кыттан, «За лучшее воплощение якутских традиционных мотивов в современной одежде» диэн аакка тиксэн µ³рµµтэ µрдэ суох. 3. «¥³рэ±и ылар» о±о суо±ун чахчы ³йд³³н, «учууталлара» аны о±олору киэ´э буолбутун кэннэ зарядка о²отторо µµрэн та´аарбыта. 4. Шилов ата´ыныын к³м³л³³н устубут боппуруостарын к³рд³³н-к³рд³³н «ассорти» тэтэрээтин кэтэ±иттэн булла. 5. Чµ³чээски сµрэ±э «парк» гына тµстэ.
135 №. Ханнык тыллар улахан буукубаттан суруллалларын ³йд³³н к³рµ². К³нн³рµ².
1. Былатыан Ойуунускай аатынан государственнай бириэмийэ Лауреата, артыыс Айаал Аммосовтыын кэпсэттибит. 2. М.К.Аммосов аатынан Саха Государственнай университета Хотугулуу-Или²²и Федеральнай университет аатын сµгээри турар. 3. Олунньу 24 кµнµгэр Москва±а РФ президенигэр Саха Республикатын Бастайааннай бэрэстэбиитэлистибэтигэр Саха сирин со±уруу ³ттµн сайыннарыы корпорациятын Координационнай сэбиэтин мунньа±а буолан ааста. 4. Саха ма²найгы лингвист-учуонайа С.А.Новгородов аатын сµгэр «Бичик» Национальнай кинигэ Кы´ата Омар Хайям «Рубаилар» диэн кинигэтин бэчээттээн та´аарда. 5. Саха Республикатын Государственнай Мунньа±ын (Ил Тµмэн) Дьа´ала.
136 №. Маннык быраабыла ханна баарый?
I. 1. Амма Аччыгыйын «Сааскы кэм»-ин аа±а олорон араас санаа киирэр. 2. Клавдия, Герман Хатылаевтар салайар «Дь³´³г³й» о±о этно-б³л³±µн Дь³´³г³й Айыы, ы´ыах, алгыс ³йд³бµллэрин кытта ситимнээх «Кымыс ырыата» диэн компакт-диискэлэрэ кµн сирин к³рд³. 3. Республика бюджетыттан 4 млрд. 122 м³л. солк. µµт субсидиятыгар бэриллэр. 4. Дуоска 9х9 харахтаах, оонньооччу 18 ньыкааны ылар.
II. Билиҥҥи ыччат брэйк-дэнси олус сөбүлүүр. Биһиги куораппытыгар бу үҥкүүнэн үлүһүйэр ыччат үгүс. Олортон саамай чаҕылхайдара «Yo’kutzk» бөлөх.
- Уолаттар бэйэҕитин билиһиннэриҥ эрэ.
- Иван Степанов – Dyarg, Иван Сокольников – Ivan 175, Евгений Ершов - Reverse, Александр Посельскай - Skytemple, Василий Кононов - Squash, Николай Дьячковскай - Chezz, Иван Сивцев - Cheng, Пётр Протодьяконов - Loony, Саша Степанов – LtL Dyarg диэн буолабыт.