Ятим кыз һәм су анасы

Бер кешенең була ятим кызы. Бу ятим кызны үги әнисе җибәрә бик иртә суга. Бу хәзер китә суга. Бара. Су басмасыннан җылый-җылый, азап чигеп, су алганда моңар килеп чыга су анасы. Хәзер бу кызга әйтә:

— Мин сиңа бер нәрсә күрсәтәм, тукта, тукта!— дип. Бу кыз суны тулар-тулмас ала да йөгерә. Су анасы һаман да моның артыннан йөгерә. Тавышка халыклар йөгереп чыга. Бу кызны куып кайтканын күреп, су ана­сын тотып алалар.

Хәзер бу су анасын ябып куялар бик нык иттереп, котылмаслык иттереп. Су анасы кызның күңеленә бик каты яратулык сала. Бу кыз су анасын бик каты ярата башлый, су анасын күрми түзә алмый. Бу кыз су анасын ничек тә булса коткарырга тырыша. Моны сизеп, авыл халкы аның үзен дә ябып куя.

Бу кызның була бер ир туганы. «Безне коткар!» диеп, бу кыз абый­сына ялвара. Бу ир туганы боларны төндә чыгарып җибәрә. Хәзер болар моңа икесе дә кулларын биреп, су буена китеп баралар. Су анасы бик күп еллар бу кызны су буенда яшереп саклый. Кич, иртө, таң вакытларында бу кызның ерлаган тавышы авыл халкына ишетелеп тора.

Шуннан соң авыл халкы бу кызны котылдырмакчы була. Шуңар төрле юллар эзли башлыйлар. Күп уйлаганнан соң, бу суны агулыйлар. Шуннан соң су анасы күренеп йөри башлый. Су анасы суны агулаган кешеләрнең малларына зарар китерә, сыерларын сава, бозау салдыра.

Күп кенә еллар шулай азаплаганнан соң, суны икенче ярдан ярдыра. Су икенче урыннан ага башлый. Су анасы үзе дә шунда күчә. Бу кыз шул утырган җирендә кала. Су анасы аны югалта. Шуннан соң бу кыз үз өенә кайтып тора башлый.

Кырык ел тыныч эшләгән

Бер шахтер кырык ел хәвеф-хәтәрсез эшләгән. Шахтада авария буласы булмаса, шахта тыныч, әгәр дә авария буласы булса, шахта гүли икән. Бу карт шахтер шахтага эшкә төшкән саен тыңлап карый икән. Әгәр дә шахта гүләмәсә, шахтер эшли, гүләсә — эшләми торган булган. Гүләсә: «Шахта иясе порода төшү турында хәбәр итә»,— ди икән. Бу карт шахтер, үлгәнче: «Менә шуңа күрә дә мине порода басмый»,— дип йөргән.

Ил

Күләт авылының Мәрьям исемле кечкенә кыз иптәшләре белән җиләк җыярга урманга киткән булган. Бер заман җил чыккан. Бу кыз читтәрәк йөри икән. Җил аны уратып алган да, ул югалган. Өч көн адашып йөргәч, эзләп тапканнар. Бер тал төбендә утыра икән. Үзе телсез калган, ди. Бер җидедән соң гына сөйләшә башлаган.

— Бер ак сакаллы баба килде яныма, мине күтәрергә теләде, аннан күзләрем күрми башлады,— дигән.

Мәцкәй

Әүвәл күп ашаучы, күп су эчүче кешеләрне мәцкәй дип атыйлар иде безнең якта. Хатын, карчык затыннан була инде алар. Мәцкәй төнлә мор­җадан ут булып оча, имеш. Шуңа мич капкачын япмый йокларга ярамый, диләр. Ут шары сиңа таба тәгәрәп килсә, аңа агач сәнәк белән кадарга кирәк икән. Иртән торуга мәцкәй дип йөртелгән хатынның тәне тимгел-тимгел күгәреп чыга, диләр иде.

Мин белгәндә берничә шундый кеше дөньядан үтте. Исемнәрен атарга ярамый: каргышлары төшә.

Батыр Гәрәй

Яшәгән, ди, бер карт белән карчык. Урта хәлле кешеләр булган болар. Аларның Батыр Гәрәй исемле уллары булган. Җәйнең бер көнендә ул урманга атларны тышауларга киткән. Аңа бары тик алтынчы яшь кенә була, урманда адаша бу. Кичкә хәтле урманда йөргән, юлны табалмаган. Кич җиткән, әти-әниләре малайның юклыгын искәргәннәр, «кая югалыр икән Батыр Гәрәй» дип, бик курыкканнар. Менә карт белән карчык урманга улларын эзләргә китәләр. Күпме генә йөрсәләр дә, юкка гына — малайны таба алмыйлар. Иртән карт авыл старостасына бу хәлне барып әйткән.

Староста шунда ук җыен җыйган һәм авыл кешеләренә Батыр Гәрәйне эзләргә кушкан. Кешеләр җыелып урманга киткәннәр, иртәдән кичкә хәтле йөреп, малайны таба алмый кайтканнар. Өч көн үткән, дүртенче көндә карт улын эзләргә үзе киткән. Урман буйлап улының исемен кычкырып, аны чакырып йөргән. Әмма аңа җавап булмаган. Шуннан карт бер малай күреп, аны улының исемен әйтеп чакырган. Бу аның малае булган. Алар шатлыктан сүз әйтә алмый торганнар. Берникадәр вакыттан соң аңнарына килеп өйләренә кайтып киткәннәр. Өйгә кайткач күршеләре җыелганнар. Батыр Гәрәйдән сораштыра башлаганнар. Әмма малай бернәрсә дә сөйли алмаган.

Барысы да таралгач, карчык улын ашатырга керешкән. Батыр Гәрәй, аңын җыеп, үзе белән ниләр булганын сөйләп биргән. Атларын тышаулап йөргәндә, аның күзенә җиләкләр чалынган. Аларны җыя-җыя юлын югалт­кан. Юлны табарга тырышса да, барып чыкмаган, баткаклыкка кереп кит­кән, камышлар арасында йөргән. Кич җиткәч, Батыр Гәрәй куркып елый башлаган. Елый-елый йокыга киткән. Йокы аралаш ул үзен кемдер уятка­нын сизгән. Күзен ачса — аның алдында ак киемле, ак сакаллы бер карт басып тора икән. Ул Батыр Гәрәй янына килеп, аны кочаклап, үзе артыннан барырга кушкан. Батыр Гәрәй тыңлаган. Бер шалашка килеп җиткәннәр. Карт малайга ипи ашаткан, ике ботаклы чыбык биргән дә әйткән:

— Әгәр синең белән берәр куркыныч хәл булса, син шушы чыбыкны селке,— дигән.

Карт Батыр Гәрәйгә шалаштан чыкмаска кушкан, ә үзе аны төнгә ялгы­зын гына калдырып, каядыр киткән. Икенче көннө карт тагын Батыр Гәрәй янына килгән, ашаткан, аның белән сөйләшеп, кичәге сүзләрен кабатлаган да, яңадан каядыр киткән. Шулай өч көн үткән. Дүртенче көнне карт яңадан Батыр Гәрәй яныңа килгән, ашаткач, кочаклаган да әйткән:

— Бүген кич әти-әниеңне күрерсең,— дигән.

Шуннан карт малайга биргән чыбыгын кире алган, аны үпкән дә сиз­дерми генә китеп барган.

Батыр Гәрәй әтисен көтә башлаган. Чыннан да, етисе килеп аны өенә алып киткән.

 


ҖЕН-ПӘРИЛӘР БАР ДИЛӘР...

Татар халык легендалары һәм мифлары

 

Төзүче һәм текстны әзерләүче С.М. Гыйләҗетдинов.

 

“Казан” журналы китапханәсе − №3-4.

© “Офык”. Текстны төзү һәм әзерләү, 1992.


[1] Дөл-дөл — мифик канатлы ат.

[2] Зөлфөкар — дини әкиятләрдәге бик үткен кылыч

[3] Кәгъбәтулла − мөселманнарның Мәккә шәһәрендәге изге мәчете.

[4] Мобтәля − дучар.

[5] Ирмәк − кызык, күңел ачу.

[6] Транҗа − утын.