Рылыстағы техникалық реттеудің жай-күйін талдау
1992 жылдан бастап қазіргі уақытқа дейін Қазақстан Республикасының нормативтік-техникалық базасы мына негізгі бағыттар бойынша қалыптасады:
бірінші – ТМД елдерінің Құрылыстағы стандарттау, техникалық нормалау және сертификаттау жөніндегі мемлекетаралық ғылыми-техникалық комиссияның (ҚМҒТК) жұмысына қатысу шеңберінде нормативтік құжаттама әзірлеу. Бұл ретте, 253 норматив қабылданып, қолданысқа енгізілді;
екінші – республикалық бюджет қаражат есебінен отандық ғылыми-зерттеу және жобалау ұйымдарының күшімен нормативтік құжаттама әзірлеу және қайта өңдеу. 440 норматив әзірленіп, қолданысқа енгізілген.
Қазіргі уақытта сәулет, қала құрылысы және құрылыс саласында 2225 құжат қолданылады, оның ішінде ҚНжЕ - 273, ҚН - 294, ҚЕ - 28, ҚҚР - 112, МЕМСТ - 635.
«Техникалық реттеу туралы» Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес құрылыс өнімі қауіпсіздігінің міндетті, ең аз қажетті талаптарын белгілейтін сәулет, қала құрылысы және құрылыс саласында 20-дан астам техникалық регламент қабылданды.
Қазақстан Республикасының құрылыс саласын техникалық реттеу жүйесін реформалау қажеттілігі мынадай жағдайлардан туындайды:
Қазақстанның жүйелер мен үдерістерді әлемнің экономикалық дамыған елдерінің тәжірибесімен үйлестіру арқылы әлемдік экономика жүйесіне кірігуге ұмтылуы;
халықаралық сауда қатысушыларының ДСҰ-ның техникалық реттеу саласындағы қағидаттары мен ережелерін сақтауын талап ету;
қазіргі заманғы нарықтық экономика жағдайларына, субъектілердің техникалық реттеу қажеттіліктеріне жауап бермейтін мемлекеттік қадағалау мен бақылау әдістері мен дәстүрлерінің ескіруі;
Қазақстан Республикасы аумағында жылжымайтын мүлік объектілерінің жоғары сапасы мен қауіпсіздігін қамтамасыз ететін құрылыс мәдениетін арттыру қажеттілігі.
Техникалық реттеу жүйесін реформалаудың бұдан бұрынғы ұмтылыстары Қазақстан Республикасының құрылыс саласының әлемдік экономика жүйесіне кірігу мүмкіндігін қамтамасыз еткен жоқ.
1990 жылдардағы реформа құрылымдық қайта құруларды көздеген жоқ, оның нәтижесінде құрылыс саласын техникалық реттеу жүйесіне әсер етудің шектеулі әдісі болды.
«Техникалық реттеу туралы» Қазақстан Республикасының 2004 жылы күшіне енген № 603-II Заңының мақсаты саудадағы, оның ішінде құрылыс саласындағы техникалық кедергілерді жою үшін елдің нормативтік базасын қайта құрылымдау болды. Алайда бірқатар объективті себептерге орай күтілген әсерге қол жеткізілмеді, оның ішінде:
экономикалық дамыған елдердің құрылысындағы техникалық реттеудің тәжірибесі алдын ала зерделеніп, талданған жоқ және жинақталып, қорытылған жоқ, ол техникалық реттеуді реформалаудың сенімді бағдарының, құрылған тұжырымдаманың, стратегияның, реформа тиімділігін бағалау өлшемдерінің жоқтығымен көрінді;
құрылыс қызметінің түпкілікті өнімі өнімге қойылатын талаптарды белгілеу бойынша ережелердің бірлігін қамтамасыз ету ұранымен жаппай өнеркәсіп өндірісі өніміне қателікпен теңестірілді;
«Техникалық реттеу туралы» және «Қазақстан Республикасындағы сәулет, қала құрылысы және құрылыс қызметі туралы» Қазақстан Республикасының заңдарына құқықтық және ұйымдық сәйкес келмеушілік;
реформа құрылысқа рұқсат беру, оларды құру, қабылдау және пайдалануға беру үдерісінде объектілерді инспекциялық тексеру тәртібі мен рәсімін, шарты ретінде жобалық құжаттаманы тексеруді; құрылыс өнімінің сапасы мен қауіпсіздігін қамтамасыз ету шарттары ретінде техникалық реттеу субъектілерінің кәсіби қызметін және өзге де аспектілерді лицензиялауды қоса алғанда, сәйкестікті бағалаудың өзекті аспектілерін қозғай алған жоқ;
аккредиттеу мен сертификаттау, және сынақтар мен сертификаттау нәтижелерін тану жөніндегі органдардың тәуелсіздігін қамтамасыз ету, әлемде кеңінен қолданылатын бағалау және сәйкестікті растау жүйесі үшін жағдайлар жасалған жоқ.
2009 жылы Қазақстан Республикасы Құрылыс және тұрғын-үй коммуналдық шаруашылық істері агенттігі шетелдік және қазақстандық сарапшыларды тарта отырып, дайындық жұмысын жүргізді, осының нәтижесінде:
бірқатар экономикалық дамыған елдердің (Австралия, Ұлыбритания, Еуропа Одағы елдері, Канада, Жаңа Зеландия, АҚШ) құрылыстағы техникалық реттеудің шетелдік тәжірибесі мен Нью-Йорк, әбу-Даби және Сауд Арабиясы үлгісі бойынша модельдік құрылыс нормалары мен ережелерін бейімдеу тәжірибелері зерделенді; техникалық реттеудің отандық тәжірибесі жинап, қорытылып, талданды; құрылыс саласының қолданыстағы нормативтік базасына шолу жасалды.
Зерттеулер нәтижелерінің негізінде:
- экономикалық дамыған елдердің барлық техникалық реттеу жүйелеріне тән жалпы қағидаттарымен сипаттары анықталды;
- экономикалық дамыған елдердің ұқсас жүйелерімен салыстырғанда Қазақстанның құрылыс саласын қолданыстағы техникалық реттеу жүйесінің келіспеушілігі анықталды;
нормалаудың ұйғарымдау әдісінен ілгерінді параметрлік әдіске кезең-кезеңмен көшуді жүзеге асыру ұсынылды.
Құрылыстағы техникалық реттеуді реформалау:
Ұлттық экономиканың мүдделеріне, материалдық-техникалық базаның жай-күйіне және құрылыс саласының ғылыми-техникалық даму жүйесіне сәйкес келуі;
құрылыс заңнамасы мен техникалық реттеу саласындағы нормативтік техникалық құжаттаманы экономикалық дамыған елдерде қолданылатын шетел аналогтарына сәйкес келтіруге;
кәсіби білім беру, кадрларды үзіліссіз кәсіби оқыту мен біліктілігін арттыру, мамандарды лицензиялау, кәсіби жауапкершілікті сақтандыру, құрылыс материалдары мен бұйымдарын нормалау және стандарттау, импорт/экспорт, ресурс үнемдеу, энергия үнемдеу, құқық қорғау қызметі және басқалар сияқты құрылыс саласының аспектілерін қамтуы;
құрылыс саласының нормативтік базасын ғана емес, сонымен қатар техникалық реттеудің кешеніндегі басқа да жүйелік компоненттерін реформалауды көздеуі;
құрылыс саласына әсер ететін немесе құрылыс саласының әсер етуін ұшырайтын басқа да салалар мен қызмет түрлерін қозғауы;
нақты тұжырымдалған стратегия негізінде жүргізілуі және оларға қол жеткізуді бағалаудың нақты мақсаттары мен өлшемдерінің болуы тиіс.
Талдау, жобалау сапасы білікті мамандардың жеткіліксіздігі мен өндірістің және ғылыми-техникалық базаның әлсіздігі салдарынан төмен күйінде қалып отырғанын көрсетті.
Бұл «Мемсараптама» республикалық мемлекеттік кәсіпорнынан түсетін жобалар сапасының төмен болуымен расталып отыр. 2009 жылы «Мемсараптама» республикалық мемлекеттік кәсіпорны құрылысқа арналған 11 818 бірлік жоба алды және жобалық құжаттама қаралды, олардың 48%-ы мемлекеттік құрылыс нормалары мен ережелерінің талаптарына сәйкес келмеді және пысықталуға қайтарылды. Бұл ретте жобаларда 326 мың әртүрлі кемшіліктер мен жобалау нормаларынан ауытқушылықтар анықталды.
Барынша ортақ қателер немесе бұзушылықтар мыналар болып табылады: құрылыс құнын айқындаудың дұрыс еместігі (48,36%), инженерлік қамтамасыз ету бойынша шешімдегі кемшіліктер (20,04%), құрылыс конструкциялары мен материалдарындағы талап етілетін сенімділік пен беріктіктің қамтамасыз етілмеуі, көлемдік-жоспарлау және сәулет шешімдеріндегі кемшіліктер (20,93%), қажетті түпкі материалдардың жеткіліксіздігі немесе жоқтығы, міндетті келісімдер мен техникалық шарттардың жоқтығы.
Көптеген жобаларда құрылыстың жалпы мәлімделген құны тым көтеріңкі болды және Мемсараптама оларды 605 млрд. теңгеге, оның ішінде мемлекеттік инвестициялар есебінен қаржыландырылатын жобалар бойынша 517 млрд. теңгеге төмендетті.
Осыған байланысты бірінші кезектегі міндеттердің бірі жобаларды әзірлеу кезінде дөрекі бұзушылықтарға жол беретін жобалау ұйымдарының жауапкершілігін күшейту болып табылады, тіптен оларды лицензияларынан айыруға дейін бару керек.
Жобалау мерзімдері мен шығыстарды айтарлықтай азайту мақсатында үлгілік жобаларды қолдану тәжірибесі енгізілді. Жекелеген білім беру, денсаулық сақтау және спорт объектілері үшін үлгілік жобалар әзірленіп, бекітілді. Дегенмен, экономиканың басқа салалары үшін үлгілік жобалар жоқ, бұл қаржыландырудың жеткіліксіздігімен байланысты болып отыр.
014 «Сәулет, қала құрылысы және құрылыс қызметі саласындағы нормативтік-техникалық құжаттамаларды жетілдіру» республикалық бюджеттік бағдарлама паспортына сәйкес 2008 жылы 35 бірлік, 2009 жылы – 28 бірлік үлгілік жоба әзірленіп, бекітілді.
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2007 жылғы 28 ақпандағы «100 мектеп және 100 аурухана салу туралы» тапсырмасын орындау үшін және Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі К.Қ.Мәсімовтің 2007 жылғы 26 наурыздағы № 67-ө өкіміне сәйкес 12 мектептің үлгілік жобасы және денсаулық сақтау объектілерінің 15 үлгілік жобасы әзірленді.
Жобалау өнімінің тиісті сапасын ынталандыруға қағидатты жаңа әдістері мен үлгілік жобалау базасын дамытуды талап етіледі.
Қазіргі кезде сәулет, қала құрылыс және құрылыс саласында реттеуді жүзеге асыратын, сондай-ақ бақылау-қадағалау функцияларын орындайтын мемлекеттік басқару органдары мыналар болып табылады:
Қазақстан Республикасының Үкіметі;
уәкілетті мемлекеттік орган;
сәулет, қала құрылысы және құрылыс қызметімен аралас мәселелер бойынша өздерінің арнайы өкілеттіктері шегіндегі өзге де орталық органдар;
өздерінің арнайы өкілеттіктері шегінде жергілікті атқарушы органдар.
2005 жылдың басынан бұрынғы Индустрия және сауда министрлігінің Құрылыс және тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық істері комитеті мен оның бұрынғы аумақтық бөлімшелері жүзеге асырған мемлекеттік сәулет-құрылыс бақылау және лицензиялау бойынша бақылау функциялары жергілікті атқарушы органдарға берілді.
Сәулет - қала құрылысы қызметін бақылауды жергілікті атқарушы органдардың құрылымдық бөлімшелері болып табылатын жергілікті сәулет және қала құрылысы органдары жүзеге асырады.
Осылайша жергілікті атқарушы органдар атқарушылық және бақылау функцияларын орындайды, яғни лицензиялауды жүзеге асырады, құрылыс туралы шешім қабылдайды, құрылыс сапасын тексереді және пайдалануға беруге қабылдауды жүзеге асырады.
Мемлекеттік басқару деңгейлерінің арасындағы көрсетілген өкілеттіктердің ара жігін ажырату құрылыс өнімінің сапасына мемлекеттік сәулет-құрылыс бақылау жүйесін әлсіретті, бұл сәулет, қала құрылысы және құрылыс саласындағы заңнаманың бұзылу санының өсуіне алып келді.
Сондай-ақ, құрылыс сапасын бақылау шеңберінде тапсырыс берушінің техникалық қадағалауы мен жобалық құжаттаманы әзірлеушінің авторлық қадағалауы жүзеге асырылады.
Бірақ, бүгінде бұл қызметтер өздеріне жүктелген функцияларды әрқашан орындай бермейді. Құзыретті емес мамандарды тарту және орындалған жұмысқа дербес жауапкершіліктің жоқтығы негізгі себептер болып табылады.
Бұл қызмет лицензияланатын қызмет болып табылады, бірақ лицензиялау талаптары сарапшылардың кәсіби даярлық деңгейін айқындауға мүмкіндік бермейді және сондықтан көбіне құзыреттілігі жоқ адамдар тартылады. Мысалы, бүгінде сараптамалық жұмыстарды және инжинирингтік қызметтерді жүргізуге шашамен екі мың бес жүзге тарта (2494) лицензия берілген, лицензиаттардың негізінен заңды тұлғалар екенін ескерсек, бұл шамамен он мың сарапшыны құрайды.
№4 дәріс +