Тарау. ҚАЗІРГІ ЗАМАН ӘЛЕУМЕТТАНУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛАРЫ МЕН ТҰЖЫРЫМДАМАЛАРЫ 1 страница
Әлеуметтану жеке адамдарды, түрлі әлеуметтік топтарды, жалпы қоғамды, әлемдік немесе қазіргі атауы жаһандық қауымдастықты зерттеумен келеді. Сонымен қатар түрлі дәуірлердегі әлеуметтануда бірінші, кейде екінші әлеуметтік бірліктерге көңіл бөлінді. Бұл жағынан келгенде әлеуметтану тарихын, парадигмалардың ауысуы немесе макроәлеуметтанушылық (қоғам және басқа да ірі әлеуметтік құрылымдар) және микроәлеуметтанушылық (сараптаудың негізгі пәні – жеке адам) амалдардың айналымы ретінде қарастыруға болады. Макроәлеуметтанушы теориялардың ішінде құрылымдық функционализм жетекші орын алады. Íàòóðàëèñòiê êөçқàðàñòàғû қîғàìíûң ñèïàòòàìàñûíà, æүéåëiê ñàïàñûíà òàáàí òiðåéòií ôóíêöèî-íàëèçì өçiíiң áүêië әëåóìåòòiê æүéåíiң òåïå-òåңäiãi ìåí òәðòiáií áүêië қàæåòòi øàðòòàðûí қàìòàìàñûç åòåòií ìүìêiíäiãiìåí, áүêië құðàìäàñ áөëiêòåðiìåí және îëàðäûң өçàðà үéëåñiìäiãií àðòòûðóûìåí өç óàқûòûíäà àêàäåìèÿëûқ æәíå ñàÿñè îðòàäà êåңiíåí қîëäàó òàïòû. Ôóíêöèîíàëèçìäi íåғұðëûì òîëûқ íåãiçäåãåí Òîëêîòò Ïàðñîíñ (1902-1979) áîëäû. Îë өçiíiң әëåóìåòòiê iëiìiíiң îðòàëûқ èäåÿñû ðåòiíäå òàðòûñòàí ãөði êåëiñiìãå áåéiì – әëåóìåòòiê òәðòiï èäåÿñûí íåãiçäåóãå ұìòûëäû. Ïàðñîíñ òұëғàëûқ ñèïàòòàðû áàñûì æәíå ìәäåíè øåêòåëãåí әëåóìåòòiê æүéåëåðäiң ûқïàëäàñòûғûíûң өçåãi áîëғàí òåîðèÿëûқ æүéåíi ұñûíäû.
Ìàêðîәлеуметтанушы äåңãåéäåãi òàғû áið ìàңûçäû ìåêòåï –íåîýâîëþöèîíèçì. Íåîýâîëþöèîíèñòiê òåîðèÿëàð êөáiíå құðûëûìäûқ ôóíêöèîíàëèçìãå òәí æүéåëiê èäåÿñûí, äàìó èäåÿñûìåí үéëåñòiðó ìàқñàòûí êөçäåéäi. Áұë æåðäå äå àìåðèêàн әлеуметтанушысы Ò.Ïàðñîíñ êөшáàñøû áîëäû. Îíûң ұñûíғàí áîëæàìû áîéûíøà әðåêåò үñòiíäåãi æүéåëåð òөðò ìàңûçäû ìәñåëåãå òàï áîëàäû:
1) қîðøàғàí îðòàíûң iøêi ìүìêiíäiêòåðií òàóûï қàìòó æәíå îëàðäû òàðàòó (“бейімделу” “À”);
2) бåëãiëi áið ìàқñàòқà æåòó үøií iøêi ìүìêiíäiêòåðäi æұìûëäûðó æәíå ìàқñàòòàðäûң áàñûì áàғûòûí àíûқòàó (“ìàқñàòқà æåòó” “G”);
3) қàðûì-қàòûíàñòàðäû үéëåñòiðó ìåí ðåòòåóäi æүéå iøiíäå æүçåãå àñûðó (“ықпалдасу” Қ”);
4) жåêå òұëғàëàð ïèғûëäàðûíûң æүéåñií òүçåòií қîðûòûíäû øûғàðó, îëàðäûң әðåêåòòåðií æүéå ìàқñàòûíà ëàéûқ áàғûòòàï, øèåëåíiñií øåøó (“әëåóìåòòiê òәðòiïòi қàìòàìàñûç åòó” “L”). Îñû êүíãå äåéií Ïàðñîíñòûң “AGIL” àòàóûìåí áåëãiëi îñû æүéåñi (ñõåìàñû) çåðòòåóøiëåðäiң íàçàðû ìåí ñåíiìií èåëåíiï êåëäi.
Ìàêðîәлеуметтанудûң үøiíøi áàғûòû әëåóìåòòiê өçãåðiñòåð òåîðèÿñû. Àëғàøқûëàðäûң áiði áîëûï құðûëûìäûқ-ôóíêöèîíàëäûқ òàëäàó äәñòүðiíäåãi әëåóìåòòiê өçãåðiñòåð үëãiñií құðàñòûðó áàñòàìàñûí Ñîðîêèí ìåí Ò.Ïàðñîíñòûң ûқïàëûíäàғû àғûëøûí әлеуметтанушысы Ðîáåðò Ìåðòîí (1910) iñêå àñûðäû. Æàëïû әлеуметтану òåîðèÿсын құðóäàí áàñ òàðòқàí îë íàқòûëû әëåóìåòòiê æүéå äåңãåéiíäåãi ôóíêöèîíàëäûқ òàëäàóäûң êөïòiê үëãiñi æүéåñií ұñûíäû. Ìåðòîí ôóíêöèÿ ұғûìûìåí қàòàð “äèñôóíêöèÿ” ұғûìûí åíãiçäi. ßғíè æүéåíiң қàëûïòû áàғûòòàí àóûòқûï, îíû қàëïûíà êåëòiðó үøií æàңà æүéåëåð ìåí ìåõàíèçìäåð құðó қàæåòòiãiíiң àëäûí àëäû.
Өòêåí Êåңåñòåð Îäàғûíäà àéðûқøà äәðåæåãå èå áîëғàí òàғû áið ìàңûçäû òåîðèÿ – әëåóìåòòiê òàðòûñ òåîðèÿñû.
Ò.Ïàðñîíñ òåîðèÿñûí ñûíàó íåãiçiíäå, îíû әëåóìåòòiê òәðòiï ïåí êåëiñiìäi қîëäàóғà ìөëøåðäåí òûñ íàçàð àóäàðäû äåï êiíәëәï, әëåóìåòòiê тартыс æàéëû êөïòåãåí òåîðèÿëàð құðûëà áàñòàäû. Әëåóìåòòiê òàðòûñ òåîðèÿëàðûíûң áàñòàóûíäà àìåðèêàëûқ әлеуметтанушы ×àðëç Ðàéò Ìèëëñ òұðäû. Îë Ê.Ìàðêñ, Ò.Âåáëåí, Ì.Âåáåð, Â.Ïàðåòî æәíå Ã.Ìîñêаның èäåÿëàðûíà ñүéåíå îòûðûï, êåç êåëãåí ìàêðîәлеуметтану òàëäàóы өçàðà òàðòûñòàғû әëåóìåòòiê òîïòàðäûң áèëiê үøií êүðåñi ìәñåëåñiíå қàòûñòû áîëñà ғàíà ìàңûçғà èå äåäi. Әëåóìåòòiê òàðòûñ òåîðèÿñûíûң áàñòû ìәñåëåëåðií íåãiçäåóäiң òàғû áið òàëïûíûñûí ãåðìàí әлеуметтанушысы Ðàëüô Äàðåíäîðô ұñûíäû. Äàðåíäîðôòûң îéûíøà, àäàì ìүääåëåðiíiң қàéøûëûғû íåãiçiíäå ýêîíîìèêàëûқ ñåáåïòåð æàòқàí æîқ, áèëiêòi қàéòà áөëiñóãå ұìòûëûñ æàòûð. Òàðòûñòàðäûң áàñòàóûíäà “ñàÿñè àäàì” òұð. Àë áèëiêòiң, өçãåðói êåçåêòi òàðòûñқà өçãåíi øûғàðûï, әëåóìåòòiê òàðòûñ êåç êåëãåí қîғàì өìiðiíäå үíåìi қàòûñûï îòûðàäû. Îëàð үíåìi áîëàòûí, áîëìàóû ìүìêií åìåñ àäàìçàòòûқ ìүääåëåðäi қàíàғàòòàíäûðóäûң, әð òүðëi құìàðëûғûí өðøiòïåóäiң құðàëû ðåòiíäå қûçìåò àòқàðàäû.
Әлеуметтану òåîðèÿñûíäàғû êåëåñi “қàáàò” – ìèêðîәлеуметтану. Әлеуметтанушылардың áiðқàòàðû àäàìíûң өçiíäiê åðåêøåëiãi ìåí îíûң қûçìåò әðåêåòií ұìûòқàí құðûëûìäûқ-ôóíêöèîíàëèñòiê æәíå құðûëûìäûқ òåîðèÿëàðғà қàíàғàòòàíáàéäû. Ñîíäûқòàí îëàð íàқòûëû àäàìàðàëûқ әðåêåòòåñòiê, әëåóìåòòiê äүíèå құðûëûìûíûң құðûëóû ìåí өìið ñүðóiíäåãi íàқòûëû àäàìàðàëûқ әðåêåòòåñòiêòiң îðíûí àéқûíäàóғà áàғûòòàëғàí òåîðèÿëàð æàñàóìåí àéíàëûñòû. Микроәлеуметтану òåîðèÿсыíûң iøiíäåãi ìàңûçäûñûíûң áiði – Äæîðäæ Õîìàíñ ïåí Ïèòåð Áëàóäûң (1918) әëåóìåòòiê àëìàñó òåîðèÿñû. Áұë òåîðèÿ құðûëûìäûқ ôóíêöèîíàëèçììåí ñàëûñòûðғàíäà æүéåíi åìåñ, àäàìäû áàñòû îðûíғà қîéäû. Өçäåðiíiң әëåóìåòòiê құрылымдылыққа қàðñû ñûíûí îëàð ïñèõîëîãèçì òұðғûñûíàí құðóғà òûðûñòû. Ï.Áëàóäûң әëåóìåòòiê àëìàñó òåîðèÿñûíàí áàñòàó àëғàí áұë òåîðèÿ àäàìäàðäûң òåê áàñқà àäàìäàðìåí ûқïàëäàñòûқòà ғàíà èåëåíåòií әëåóìåòòiê ìàðàïàòòàð ìåí ñûéëàðäûң êөïòåãåí òүðëåðií àëóғà ìұқòàæäûғûí äәëåëäåéäi. Áëàóäûң êөðñåòóiíøå, àäàìäàð әëåóìåòòiê ìàðàïàòқà èå áîëàìûí äåãåí үìiòïåí әëåóìåòòiê қàòûíàñқà òүñåäi æәíå êүòêåíiíå ëàéûқ ñûé àëàòûí áîëғàñûí ғàíà áұë қàòûíàñòàðäû æàëғàñòûðàäû. Әëåóìåòòiê әðåêåòòåñòiê áàðûñûí-äàғû ìàðàïàò, àáûðîé: әëåóìåòòiê құïòàó, құðìåò, äәðåæå, ò.á. íàқòûëû æәðäåì òүðiíäå áîëóû ìүìêií.
Òàíûìàë микроәлеуметтану òåîðèÿсы нышандық èíòåðàкöèîнèçì òåîðèÿñû áîëûï òàáûëàäû. Нышандық èíòåðàêöèîíèçìíiң áàñòàóûíäà Ä.Ã. Ìèä, Ã.Áëóìåð, À.Ðîóç, Ã.Ñòîóí, À.Ñòðîññ, ò.á. òұðäû. Өçäåðiíiң òåîðèÿëûқ құðûëûìäàðûíäà îëàð қàðûì-қàòûíàñòûң òåîðèÿëûқ íåìåñå ïәíäiê æàғûí áàñòû íàçàðғà àëады æәíå ñàíàíû, àäàì Ìåíií, қîғàìäû қàëûïòàñòûðàòûí òiëäiң ðөëií àéðûқøà åñêåðåäi. Нышандық èíòåðàêöèîíèçìíiң áàñòû áåëãiëåði – ол àäàìäàðäûң ìiíåç-құëқûí òүñiíäiðãåíäå, æåêå òұëғàëàðäûң әóåñòiãiíåí ãөði қîғàìäûқ ìүääå ìåí қàæåòòiëiêòi áàñøûëûққà àëадû. Ñîíäàé-àқ, àäàìíûң çàòòàðìåí, òàáèғàòïåí áàñқà àäàìäàðìåí, àäàìäàð қàóûìäàñòûғûìåí æәíå қîғàììåí әð àëóàí áàéëàíûñòàðû нышандар àðқûëû æүçåãå àñàäû äåï áiëåäi. Нышанäûқ èíòåðàêöèîíèçì íåãiçiíäå òiëäiê æәíå áàñқà нышанäық æүéåäå òiðêåëåòií әëåóìåòòiê ðөëäåð æèûíòûғû – әëåóìåòòiê қûçìåò æàéëû ұғûì æàòûð.