Тарау. ҚАЗІРГІ ЗАМАН ӘЛЕУМЕТТАНУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛАРЫ МЕН ТҰЖЫРЫМДАМАЛАРЫ 2 страница
Òàғû áið ìèêðîәлеуметтік êөçқàðàñ – ôåíîìåíîëîãèÿëûқ әлеуметтану 60-æûëäàðû Áàòûñ әлеуметтанушыларының àðàñûíäà äàìûï, ôåíîìåíîëîãèÿëûқ áàғûòòàғû íåìiñ ôèëîñîôû Ý.Ãóññåðëüäiң æұìûñòàðûíà қûçûғóøûëûқ êүðò àðòà òүñòi. Îñûғàí ñàé áұë áàғûò ôåíîìåíîëîãèÿëûқ әлеуметтану àòàóûí àëäû. Áұë ïәííiң äàìóûíà çîð ûқïàë åòêåí Àâñòðèÿ ôèëîñîôû À.Øþöòiң (1899-1959) åңáåêòåði åäi. Øþöòiң áàñòû íàçàðûíäà “èíòåðñóáúåêòèâòiëiê” ìәñåëåñi òұðäû. ßғíè îë áið-áiðiìiçäi қàëàé òүñiíåòiíiìiçãå, әëåì æàéëû æàëïû ұғûì ìåí òàíûì қàëàé қàëûïòàñàòûíûíà êөңië àóäàðäû. Ùþöòiң àéòóûíøà, әðáið àäàìíûң қàéòàëàíáàñ өìiðáàÿíû áàð, әðêiì äүíèåíi өçiíøå, өçiíå òәí îáðàçäûқ әëåìiíå ñàé қàáûëäàéäû. Àëàéäà àäàìäàðäûң өçàðà әðåêåòòåñòiãiíå ûқïàë åòåòií íәðñå – “îðòàқ ìàқñàò” ìүìêiíäiãi. Øþöòiң ïiêiðiíøå, àäàì қîðøàғàí îðòàíû – äүíèåíi, çàòòàðäû, құáûëûñòàðäû òèïòåï қàáûëäàéäû. Àäàìäàð äà òèïòåðäiң áiði áîëûï òàáûëàäû. Àëàéäà îëàð әð òүðëi äәðåæåäåãi құïèÿëûëûқïåí қàáûëäàíàäû. Ñîíäûқòàí, àäàìäàðäûң қîðøàғàí îðòàíû òүñiíóäå æүãiíåòií íåғұðëûì ìàңûçäû санаты æåêå òұëғàëàðäûң “æîëäàñòàð” äåãåí òүði áîëûï òàáûëàäû. Æàңà әлеуметтанудың åðåêøåëiãií êөçқàðàñòàðäûң ñèíòåçi (қîñïàñû) құðàéäû. Îғàí Ýíòîíè Ãèääåíñ, Ïüåð Áóðäüå, Ïèòåð Øòîìïêа, ò. á. áåëãiëi әлеуметтанушылардың àòқàðғàí iñòåði ìåí èäåÿëàðû íåãiç áîëғàí.
Æåêå àäàìäàð ìåí òîïòàðäûң àðàñûíäàғû äàìóға æәíå өçãåðiñêå áàғûòòàëғàí áàéëàíûñòàð ìåí әðåêåòòåñòiккå áàðûíøà íàçàð àóäàðó – áүãiíãi êүíãi әлеуметтанудың òàғû áið åðåêøåëiãi. Áұë òұðғûäà әлеуметтану òåîðèÿëàðûн ýâîëþöèîíèçì, æүéåëiëiê òåîðèÿëàðû, òàðòûñ òåîðèÿëàðû äåï òèïòiê òүðëåðãå áөëóãå áîëàäû. Òåîðèÿëûқ әлеуметтанудың қàçiðãi æàғäàéû әлеуметтанушы-çåðòòåóøiëåðäiң àëäûíà әлеуметтану ïàðàäèãìàëàðûн òàңäàó ìәñåëåñií қîÿäû. Òåîðèÿëûқ әлеуметтанудың қàçiðãi æàғäàéûíà 20-ғàñûðäûң àñà iði әлеуметтанушылары Ï.À.Ñîðîêèí, Ò.Ïàðñîíñ, Ý.Ãèääåíñ, Í.Ëóìàí, Ï.Áóðäüå, ò.б. çîð ûқïàë еòтi. Ñîíûìåí қàòàð áүãiíäå êëàññèêàëûқ әлеуметтану iëiìіíiң қàçiðãi қîғàì åðåêøåëiãií àøó ìүìêiíäiãií æîққà øûғàðàòûí, êëàññèêàëûқ åìåñ, äәñòүðäåí òûñ әлеуметтану ïàðàäèãìàëàðынà íåãiçäåëãåí тұжырымдамалардың òàðàëóû àéқûí áàéқàëàäû. Әéòñå äå, êөïòåãåí әлеуметтану áàғûòòàðы ìåí ïàðàäèãìàëàðäûң (æiêòåðäiң) àðàñûíàí æèûðìà áiðiíøi ғàñûðäûң áîëàøàғû ðåòiíäå әðåêåòøië-áåëñåíäiëiê êөçқàðàñòàðäû áөëiï қàðàóғà áîëàäû. Áұë áàғûò Ýíòîíè Ãèääåíñ, Ìàðãàðåò Àð÷åð, Ïüåð Áóðäüå, Äæåôôðè Àëåêñàíäåð, Ïèòåð Øòîìïêа, ò.á. әлеуметтанушылар жасағàí тұжырымдамаларда êөðiíiñ áåðåäi. Áұë òàðàóäà áiç әлеуметтанудың êëàññèêàëûқ òåîðèÿñû, ñîíäàé-àқ қàçiðãi әлеуметтану ғûëûìûíäàғû æàңà òåîðèÿëàð ìåí тұжырымдамаëàðäû äà қàðàñòûðàìûç.
Ïüåð Áóðäüå: ôèçèêàëûқ æәíå әëåóìåòòiê êåңiñòiê
Ï.Áóðäüå – 60-æûëäàðäàғû ôðàíöóç îéøûëû. Øûғàðìàøûëûқ æîëûíûң áàñòàïқû êåçåңiíäå ìàðêñèçìíiң ûқïàëûíà òүñêåíiìåí, êåéiíãi çåðòòåóëåðiíäå îíû өòêið ñûíғà àëäû. Áóðäüå тұжырымдамаñûíà íåғұðëûì ûқïàëäû әñåð құрылымдандыру òàðàïûíàí áîëғàíû áàéқàëàäû. Áұë ôèëîñîôèÿëûқ àғûì 60-æûëғû Ôðàíöèÿäà àñà ûқïàëäû áîëäû, өéòêåíi Ê. Ëåâè-Ñòðîññòûң æұìûñòàðûíûң àðқàñûíäà àíòðîïîëîãèÿ нысаныíäàғû құрылымдандыру әëåóìåòòiê ғûëûìäàð àðàñûíäà áåëãiëi áîëғàí áiðäåí-áið ïәíãå àéíàëäû.
Áóðäüåíiң ïiêiðiíøå, әлеуметтану бір àäàìíûң áîéûíäà áèîëîãèÿëûқ æåêå òұëғà æәíå әëåóìåòòiê àãåíò қàñèåòòåðií ñыйғûçàòûíûí åñêåðå îòûðûï, çåðòòåóãå òèiñòi. Îëàð êåç êåëãåí äåíå íåìåñå çàò ñèÿқòû áåëãiëi áið êåңiñòiêòå íàқòû áið îðûíäû èåëåíåäi. Îðûí íåìåñå fopos – àãåíòòiң áåëãiëi îðíûíà áàéëàíûñòû àéқûíäàëàäû. Îíûң àëàòûí îðíû æàçûқòûқ, êөëåì, êåңiñòiê áîëóû ìүìêií. Àëàéäà ôèçèêàëûқ êåңiñòiê îíûң áөëiêòåðií құðàéòûí ñûðòқû æàқòàðû àðқûëû àéқûíäàëñà, ñîë ñèÿқòû әëåóìåòòiê êåңiñòiê ұñòàíûìäàðäûң өçàðà áiðií-áiði æîққà øûғàðó øåêòåði àðқûëû àíûқòàëàäû. Áұë әëåóìåòòiê ұñòàíûìäàðäûң қàòàð îðíàëàñóûíûң құðûëûìûí òүçåäi. Әëåóìåòòiê àãåíòòåð, ñîíäàé-àқ àãåíòòåð ìåíøiêòåãåí çàòòàð әëåóìåòòiê êåңiñòiêòåãi áåëãiëi áið îðûíғà îðíàëàñқàí, îëàðäûң ñèïàòòàëóû äà өçãå îðûíäàғûғà ðåëÿòèâòi қàòûíàñûíà æәíå áұë îðûíäàғàíûң өçãåìåí àëøàқòûғûíà áàéëàíûñòû àíûқòàëàäû.
Әëåóìåòòiê êåңiñòiê құðûëûìû æàéëû çåðòòåãåí Ïüåð Áóðäüåíiң Ïàðèæäiң êåңiñòiãi æàéëû îé-ïiêiði қûçûқòû áîëûï òàáûëàäû. Áóðäüåíiң àéòóûíøà, Ïàðèæ êåңiñòiãi îðòàëûқ, øåòêåði, қàëà ìàңû òұðғûíäàðûíûң êåңiñòiêòiê òұðғûíæàé áөëiíiñiìåí êөçãå òүñåòiíäiãiìåí қàòàð, òàғû áið àéðûқøà àéқûí îïïîçèöèÿ ðåòiíäå қàðàìà-қàðñû ұñòàíûìäàð – “îң æàғàëàó” ìåí “ñîë æàғàëàóäûң” қàðàìà-қàéøûëûғûí áiëåìiç. Îëàðäûң àðàñûíäà áèëiê áөëiíiñi äå өíåð æәíå áèçíåñ òàðòûñû äà áàð. Áұäàí áàéқàðûìûç – әëåóìåòòiê áөëiíiñ áөëó ïðèíöèïi (қàғèäàñû) áîëóûìåí қàòàð, қàáûëäàó æәíå áàғàìäàó санаты, ÿғíè ìåíòàëüäûқ құðûëûì ðåòiíäå êөðiíiñ áåðåäi. Îë åñêåðòêiøòiң áèiêòiãi ìåí çîðëûғûí ìûñàë ðåòiíäå àëûï, æәíå áàñқà êåңiñòiêòåãi êåç êåëãåí íàқòûëû құðìåòòåï қîëäàóғà ìәæáүðëåéòií èåðàðõèÿëûқ қàòûíàñòàð æàéëû àéòàäû. Êåңiñòiêòiң ìåíøiêòåëói – áèëiêòiң áåêiòiëiï æүçåãå àñûðûëàòûí îðûíäàðûíûң áiði. Àðõèòåêòóðàëûқ êåңiñòiêòiң ìûñû áàñûï, îíûң үíñiç áұéðûғû äåíåãå òiêåëåé áàғûòòàëûï, ñûé-құðìåò òàëàï åòiï, ñàðàé қîғàìûíäàғûäàé åðåêøå әäåïêå áàóðàéäû. Áұë àðõèòåêòóðàëûқ êåңiñòiêòåð íàқòû áàéқàëìàñà äà, áèëiêòiң íåғұðëûì ìàңûçäû құðàìäàñ áөëiãi áîëûï òàáûëàäû.
Әëåóìåòòiê êåңiñòiê, Áóðäüåíiң ïiêiði áîéûíøà, îáúåêòèâòi êåңiñòiêòiê құðûëûìғà æәíå ñóáúåêòèâòiê құðûëûìғà äà áið óàқûòòà қàòàð åíåäi. Ìûñàëû: Ñåíà өçåíiíiң “Ñîëòүñòiê æàғàëàóûíûң” “Оңòүñòiê æàғàëàóìåí” àðàñûíäàғû ұñòàíûìäàðûíûң қàéøûëûғû êàðòàëàðäà, ñòàòèñòèêàëûқ øîëóëàðäà êөðiíiñ òàóûï, íàқòûëû êөðåðìåíäåðäiң îé-äүíèåñiíäå, òåàòð ïüåñàëàðûíûң àâòîðëàðû ìåí ñóðåòøiëåðäiң îé-ïiêiðëåðiíäå ұñòàíûìäàðäûң қàéøûëûғû ðåòiíäå өìið ñүðåäi. Òүéñiíó ìåí áàғàìäàóäûң санаты ðåòiíäå қûçìåò åòiï, ìûñàëû: içäåíiñ ïåí àâàíãàðäòûқ òåàòðäûң êîíôîðìèñòiê, қàéòàëàìà, òåàòðëàðғà ûìûðàñûçäûғû (îïïîçèöèÿñû); æàñòàð қàóûìûíûң åñêi, áóðæóàçèÿëûқ қîғàìғà; êèíî өíåðiíiң ýêñïåðèìåíòòiê êèíîçàëäàðғà ûìûðàñûçäûғû (îïïîçèöèÿñû) ðåòiíäå êөðiíiñ áåðåäi. Ñîíäûқòàí ôèçèêàëûқ æәíå әëåóìåòòiê êåңiñòiêòi àéқûí àæûðàòóäûң ìàңûçû çîð. Îñûëàéøà ôèçèêàëûқ êåңiñòiêòåãi áåëãiëi áið îðûííûң øåêàðàñûí àíûқòàï, áұë îðûí íàқòûëû àãåíòòiң әëåóìåòòiê êåңiñòiêòåãi ұñòàíûìû æàéëû ұғûìûí қàáûëäàóғà ìүìêiíäiê áåðåäi. Әëåóìåòòiê êåңiñòiê ôèçèêàëûқ êåңiñòiê åìåñ, әéòñå äå îë өç êåңiñòiãií òîëûқ ìåңãåðóãå ұìòûëàäû. Áiç өìið ñүðiï, òàíèòûí êåңiñòiê, әëåóìåòòiê òұðғûäà áåëãiëåíãåí æәíå æîáàëàíғàí áîëûï òàáûëàäû. Ôèçèêàëûқ êåңiñòiê – áұë әëåóìåòòiê құðûëûì æәíå әëåóìåòòiê êåңiñòiêòiң ñұëáàñû. Әëåóìåòòiê құðûëûì, қàëûïòû æàғäàéäà áұðûíғû æәíå қàçiðãi әëåóìåòòiê қàòûíàñòàðäûң қàëûïòàíäûðûëóû ìåí òàáèғèëàíäûðûëóû.