Маргарет Арчердің морфогенез теориясы
Әлеуметтану үшін маңызды болып табылатын “құрылым - қызмет” проблемасын қарастыратын белгілі және беделді теориялардың бірі Маргарет Арчердің морфогенез теориясы.
Морфогенез теориясымен танысудың басында алдыңғы еңбектерде айтылған М.Арчер идеяларының кейбір принципті қағидаларын қарастырайық:
(1) Әлеуметтанушы бір жағынан құрылымды (немесе мәдениетті), екінші жағынан қызметті талдамалық тұрғыдан ажырата білуі керек. Бұл - әлеуметтік өмірдің екі жағы. Бұларды ажырамас бірлікте көрсетуді Арчер конфляционизм деп атайды. “Conflatіon” сөзі “біріктіру”, “қосу” және екі мәтінді бір мәтінге біріктіру деген мағынаны білдіреді. Конфляционистер кез келген қызмет құрылымданған, ал құрылымдар қызмет арқылы іске аспаса олар өмір сүре алмас еді дейді деп көрсетеді Арчер. Бұл жерде үш қисынды мүмкіндік бар. Кейбір авторлар қызмет дегеніміз құрылымның эпифеномені деп есептейді. Ал енді біреулері құрылым қызметтің эпифеномені болып табылады дейді. Бірінші жағдайда “жетілу” “жоғарыдан төмен” болып отыр, яғни қызмет құрылым тұрғысынан автономиядан айырылады; екінші жағдайда “төменнен жоғары”, яғни құрылым қызмет тұрғысынан автономиядан айырылады. Үшінші мүмкіндік: құрылым да, қызмет те автономиядан айырылып, жетілу ортасымен жүреді.
(2) Конфляционистер әлеуметтік өмірді уақытпен өлшеуді ұмытады деп есептейді Арчер. Уақыты жағынан құрылымдар құрылымдаушы қызметтің алдында тұрады емес пе!? Ал егер қызметтің нәтижесінде құрылым пайда болса, онда ол келесі қызметті анықтайды. Арчердің мәдениеттің орны мен әлеуметтік теорияларға арналған еңбегі “Мәдениет және қызмет” “әлеуметтік ықпалдасу” мен “жүйелі ықпалдасу” арасындағы талдамалық айырмашылықтарға негізделген мәдениет саласындағы “рөлдер” мен адамдардың талдамалық айырмашылықтарына басты назар аударады. Арчер “part іs people” дихотомиясын қолданады. Біріншісін белгілі бір ұғымында құрылым деген мағына беретін “рөлдер” деп аударуға болады, екіншісі жай ғана “адамдар”, яғни әсер етуші тірі жан. Бір жағынан мәдениет, идеялар әлемі тиісінше логикалық жүйелікті талап етеді деп жалғастырады Арчер. Таза мағыналық тұрғыдан идеялар байланысы кездейсоқтық емес. Енді бір жағынан бұл идеялар мәдениеттің компоненттері болып табылады, дегенмен, осылай бола тұрса да, олар адамдарға жүктеледі және соның арқасында себеп-салдарлы келісім пайда болады.
Морфогенез теориясында Маргарет Арчер морфогенез және морфостазис ұғымын енгізіп, оны М/М көзқарас деп белгілейді. Әңгіме әлеуметтік нысандардың құрылуы мен өмір сүруі турасында болып отыр. Арчер әлеуметтік құрылымда да, мәдениетте де қолданылатын үш топтық тізбекті бөліп көрсетеді: құрылым әсер етушілердің өзара әсер етуіне жағдай жасайды, бұл өзара әсерлер өздерінің ішкі ерекшеліктеріне сай жүзеге асады; нәтижесінде жаңа немесе сырты өзгерген ескі құрылым пайда болады. Арчердің реализм және морфогенез теориясының философиялық базасы қазіргі заманғы ағылшын реализмі, негізінен Р.Бхаскар тұжырымдамасы болып табылатын әлеуметтік онтологияның түбегейлі мәселелеріне арналады. Арчер Бхаскардың философиялық реализмі әр түрлі әлеуметтік теориялардың ортақ тұғырнамасы ретінде таныла алады, онымен қоса Бхаскар әлеуметтік әсердің өзгермелі үлгісі (ӘӘӨҮ) өзінше бір теория ретінде ұсыныла алады деп есептейді. Бхаскардың ӘӘӨҮ-нің негізгі тармақтары:
(1) “Мен қоғам жеке адамға келіп қосылмайды деп ойлаймын және ...жеке адамдар мен қоғам арасындағы өзара байланыс үлгісінің жалпы сұлбасын беремін...
(2) ...әлеуметтік нысандар кез келген интенционалды акт үшін керекті жағдай туғызады,
(3) ...әлеуметтік нысандардан бұрын ықтимал зерттеу объектілері ретінде олардың автономдығы негізделген...
(4) ...олардың нақтылығы әсер ететін күшке негізделген
(5) Әлеуметтік нысандардың бастапқылары әлеуметтік әсердің түрі өзгерген үлгісін жасап шығару үшін бастапқы нүкте ретінде қарастырылатын болады...
(6) ...әлеуметтік нысандардың әсер етуші күші адам қызметімен жүзеге асады деп тұжырымдаймын”
Арчер құрылым мен қызметті байланыстырушы үлгі туралы айтылған 1-тармақтың М/М көзқараспен өте мәндес келетіндігін және олардың арасындағы айырмашылықтарды қарастырудан гөрі байланыстарды көздейтіндігі туралы жазады.
2-тармақ. Мұнда Арчер әлеуметтік нысандар кез келген интенционалды акт үшін керекті жағдай туғызады деген мәлімдемеге үлкен сақтықпен қарайды және ондағы табиғаттан түбегейлі алшақтауды қарастыра отырып, М/М көзқарасында табиғи өзара әсерлер мақсаттылық үшін керекті және жеткілікті жағдайлар жасай алады деп мәлімдейді.
3-тармақ таразының басын басқа жаққа бұрады. Темпоралдылық - М/М көзқарасының ажырамас құрамы. Бұл оның бірінші аксиомасында бекітілген: “құрылым оның түрін өзгертетін қызметтен өрбиді”. Осыған байланысты кез келген әлеуметтік зерттеуде бастапқы кезең бар дегенді айтуға болады және онда “әлеуметтік құрылым мен мәдениеттің кейбір қасиеттері стратегиялық жағынан маңызды және уақыты жағынан созылмалы болып келеді, олардың ішінде нақты әлеуметтік жағдайлар орын алуы мүмкін шекті белгілейді деп жорамал жасалынады. Бұл тұжырымды негізге ала отырып, қызметтік көзқарас осы жағдайлардың табиғатын және олардың іс-әрекетке қалай әсер ететіндігін зерттеуге көмектесе алады. Ол құрылым мен мәдениеттің элементтері шындық ретінде алынатын кейбір бастапқы кезеңнен бастау керек болатын дамудағы процесті зерттеуде болмаса, ол әлеуметтік құрылым мен мәдениетті сол қалпында түсіндірмейді”. Арчер әлеуметтанушы қандай да болсын процесті зерттеуге кіріспес бұрын алдымен ол процестің артықшылығы неде екенін дәл ажырата білуі қажет деп есептейді: түрінің өзгеруінде ме, әлде ұдайы өсуінде ме? Морфогенез және морфостазис шындығында түрінің өзгеруі мен ұдайы өсу ұғымдарына өте жақын: төрт терминнің бәрі де алдымен “дейін”, сонан кейін өзінің “соң” деген түсінігін игеру құбылысы жүретін процестерді білдіреді. Сондықтан да әлеуметтік құрылым туралы “енді оны адамдар агент тәрізді шығарады деп айтуға болмайды. Дұрысында біз олар оны ұдайы өсіреді және түрін өзгертіп отырады деуіміз керек. Басқаша айтқанда, егер қоғам жаратылып қойған болса, онда кез келген адамдық іс-тәжірибе ...оның тек түрін өзгерте алады; адамдар іс-әрекетінің бар жиынтығы өмір сүріп отырған қоғамды не қолдай, не оны өзгерте алады. Арчер терминологиясында морфогенез дегеніміз қашан да морфостазис түрінің өзгеруі. Сонымен түрін өзгерту үлгісі өзінің еңбекке жарамдылығын дәлелдей алуы, яғни әлеуметтік талдау тәжірибелері керек ететін жұмысты орындауы үшін М/М көзқарасы құрылым мен қызметті талдамалық ажыратуды қолдау қажеттігін талап етеді.
Әлеуметтіктің өзіне тән ерекшелігі қызметке байланыс-тылығында. Адамның қызметінсіз қоғамда еш нәрсе пайда болмайды, үнемі өмір сүрмейді және өзгере алмайды. Мұнымен бәріміз де келісе аламыз: табиғи болмысқа қарағанда әлеуметтік болмыстың жетіспейтін жақтары бар.
Әлеуметтік құрылым және олардың адам қызметімен қарым-қатынасы туралы Арчер трактаты қоғам бір дәуірден келесі дәуірге әрдайым ұрпақтан-ұрпаққа ауысып отыратын қолдаушы қызметтің көмегі арқылы өтіп отырады деген пікірге саяды. Арчер қоғамды үлкен отбасы ішінде мұрагерлік жолмен берілген және өткеннің ізі қалған көйлек кейпінде елестетеді. Ол көйлек жамау-жамау, кей жерлері белгілі бір мақсатпен біресе қайып тігілген, біресе сөгітілген, бірнеше рет аударылып тігілген, ақырында бүгінгі күні бұл көйлекте бастапқы тігілген кезіндегіге қарағанда тым аз материя қалған. Пішімі де мүлдем өзгерген. Ескіден әжелердің немересінің неке көйлегіне тіккен шілтері тәрізді бір нәрсе ғана қалған. Бізге бұл көйлек бейнесі не үшін керек? – деп сұрайды Арчер. Ол мынау үшін керек оның тігісі бар, демек оның дербес бөлшектерін зерттеуге мүмкіндік бар, яғни қашан және қандай өзгерістер жасалынды, оны кім жасады, оған мұрагерлер қалай қарады деп өзімізден сұрауымызға болады. Арчер қоғамды салыстырмалы түрде алғанда дербес және уақыты жағынан тұрақты құрылымдардың ансамблі түрінде түсінуге болады деп көрсетеді. Бұл тұжырымды растау мақсатында ол мынадай дәлелдер ұсынады.
(1) әлеуметтік құрылымдар қазіргі немесе бұрынғы уақыттағы қызметтің арқасында өмір сүріп отыр.
(2) баяғыда өтіп кеткен ұрпақтардың тұжырымдары (идеялар, сенімдер, ниет, өзара келісімдер мен мойындаулар) қазіргі әлеуметтік құрылымдарда маңызды рөл атқаруын жалғастыруда;
(3) әлеуметтік құрылымдар көп жағдайда бұл дүниеде жоқ адамдардың басынан өткізген бұрынғы іс-әрекеттері нәтижесінің мәні болып табылады (дәл осылайша, уақыттан қашу арқылы әлеуметтік құрылымдар suі generіs-ке айналады). Олардың келесі қызметіне күш түсіретін автономды таратушы ретіндегі қызметі тек осылай сақталады. Дәл осы әлеуметтік құрылымдардың өз әсерін сақтай алу тәсілі секілді М.Арчер М/М көзқарасын теориялық тұрғыдан ұғындыруға тырысады.
Егер біз әлеуметтік құрылымдар бұрынғыдан қалған “күштер”, “үрдістер”, “транс фактілік” және “жасайтын механизмдер” ашық жүйеде (мысалы, қоғамда) қажетсіз болып қалуы мүмкін деген қорытындыны қабылдасақ, онда бұл құрылымдар мен әрекет етушілердің күнделікті феноменологиялық тәжірибелері арасында бөліну болуы керек. Құрылым мен қызмет жиі немесе, әдетте, “синхронды емес”. Осыдан келіп біз талдамалық дуализм құрылымдарының эмерджентті қасиеттерінің синхронды еместігінен және әрекет етушілердің көкейтесті тәжірибесі себепті логикалық қажетті нәрсеге айналатынын айта аламыз. Бұл бір нәрсенің екі жағы екенін ескеру қажет: бір жағынан per se әлеуметтік құрылымның қасиеттері анықталады, екінші жағынан тәжірибе тұжырымдалады. Сонымен Арчер құрылым мен қызметті бөлу мүмкіндігін көреді.
Түрінің өзгеруі мен морфогенез бейнесін талдағанда Арчер Бхаскардың ӘӘӨҮ-нен бас тартады және пікір таластырады. Бхаскар өзінің “Шындықтың жаңаша бейімделуі” (1989) еңбегінде мынадай түбегейлі өзгертулер енгізеді: біріншіден, 1 және 2 нүктелерде құрылымдық қасиеттердің алдымен эмерджентті пайда болуы, содан кейін (қазіргі кездегі) әсері, бұрынғы әрекеттердің әдейі жасалмаған салдары және қазіргі таңдағы іс-әрекеттің мақұлданбаған жағдайлары түсіндіру түрінде көрсетілген. Екіншіден, әрекет етушілердің өз әлеуметтік әлемін түсінулері құрылымдық қасиеттердің әсерімен шектелгендігі анықталды. Үшіншіден, ендігі жерде процесті уақыт кезеңдеріне бөлу шешуші рөл атқаратын болды. Арчер Бхаскардың осы үш анықтамасына сүйене отырып морфостазис/морфогенезистің өзі жасаған үлгісін ұсынады:
Құрылымдық келісім
Т 1
Мәдени-әлеуметтік өзара іс-қимыл
Т 2 Т 3
Құрылымды өңдеу (Морфогенезис)
Құрылымды ұдайы өсіру (Морфостазис)
Т 4
Маргарет Арчер М/М көзқарасының негізгі теориялары:
(1) Құрылым өзінің түрін өзгертетін әрекеттен қажеттілікке байланысты уақыты жағынан бұрын болады.
(2) Қажеттілікке байланысты құрылымды жасау уақыты жағынан оның түрін өзгертетін әрекеттерден біршама кеш болады екен.
Арчердің дуализмінің талдамалық сипаты бар және ол қоғамды құрылымдауға тартылған процесті ашу мен түсіндіру уақыт ішінде орын алуы үшін теориялық жағынан қажетті болып табылады.
Қорыта келе, ӘӘӨҮ мен М/М көзқарасы арасындағы ұқсастық реализмнің өзінен бастау алады деп айтуға болады. Дарашылдық сияқты, холизм де тиісінше әлеуметтік дүниені айқындайтын онтология болып табылады, ал кейін оны қалай түсіндіру және зерттеу керектігі жөнінен нұсқаулар беріп отырды, дәл сол сияқты шынайы әлеуметтік онтология да әлеуметтік шындықтың басты анықтамасы ретінде оның тереңдікке, стратификация мен пайда болуға бейімділігін іс жүзіне асыратын әдіснамалық шынайылықты білдіреді.
Формальды түрде шынайылық түсіндіруші үлгіге жақын. Түсіндіруші үлгі жасаушы механизм ретінде алдыңғы құрылымдарды мойындайды. Олардың әсер етуші билігі және соған сәйкес міндеттері бар басқа объектілермен қарым-қатынасы олардың стратификацияланған әлеуметтік дүние деп аталуында. Сондай-ақ, осы құрылымда болып жатқан жаңағы объектілердің қарым-қатынасының болжауға келмейтін, бірақ түсіндіруге болатын нәтижелерін қоғам деп атасақ та болады.