Agrave;ëåí Òóðåííiң iñ-әðåêåò әлеуметтануы
20 ғасырäûң 60-æûëäàðû áàòûñ қîғàìûíûң қîғàìäûқ-ýêîíîìèêàëûқ äàìóû äåңãåéiíiң өñóіìåí îë қîғàìäàғû êөïòåãåí ïðîöåñòåð әëåóìåòòiê òåîðèÿëàð òұðғûñûíàí баламалы òүñiíäiðiëå àëìàäû. Ôóíêöèîíàëäû òàëäàó êөïòåãåí äàìó үñòiíäåãi åëäåðãå қàðàғàíäà òұðàқòû òүðäåãi қîғàìäàðäû çåðòòåóãå қîëàéëû áîëäû. Ôóíêöèîíàëäûқ òåîðèÿ үøií íåғұðëûì үëêåí қèûíäûқòàð қàçiðãi çàìàíғû қîғàìäàðäà æүðiï æàòқàí әëåóìåòòiê өçãåðiñòåðäi òàëäàóìåí áàéëàíûñòû òóäû. Әëåóìåòòiê өçãåðiñ ұғûìûíûң өçi, íåãiçãi êүø-қóàòûí æүéåíiң òåïå-òåңäiê ñàқòàóûí çåðòòåóãå æұìñàéòûí ôóíêöèîíàëèçìíiң òåîðèÿëûқ æүéåñiíå ñûéûìñûç áîëäû. Îñû ñåáåïòåí, áàòûñ әлеуметтануының äàìóûíäà áiðíåøå äàìó áàғûòòàðû ïàéäà áîëàäû – òàçà íåãàòèâèçì æәíå äәñòүðëi òåîðèÿëàðғà òàáàí òiðåó; æàңà æàғäàéғà ëàéûқòàï, äәñòүðëi òåîðèÿíûң òүðií өçãåðòó òàëïûíûñû; áàòûñ әлеуметтануының äàғäàðûñûí òүñiíiï, îñû íåãiçäå æàңà әлеуметтануды құðó ñèÿқòû içäåíiñêå òàëïûíғàíäàðäûң áiði ôðàíöóç әлеуметтанушысы Àëåí Òóðåí áîëäû.
Àëåí Òóðåííiң àêöèîíàëèçìi æàңà қîғàì
әлеуметтануы ðåòiíäå
Қàçiðãi Áàòûñ қîғàìûíäàғы ғûëûìè-òåõíèêàëûқ өðëåóäiң әñåðiìåí болған àñà çîð өçãåðiñòåðге байланысты, îëàð қîëäà áàð әлеуметтану тұжырымдамаларының àÿñûíäà æүçåãå àñà àëìàéòûí áîëäû. Òóðåííiң êөçқàðàñû òұðғûñûíàí æàңà әлеуметтану øûíäûғын баламалы òàëäàó òåê àêöèîíèñòiê санаттар àðқûëû ғàíà ìүìêií болмақ. Áұë æàңà әлеуметтану êөçқàðàñы ìûíàíû åñêåðói òèiñ: áàòûñ қîғàìû 60-æûëäàðû өçií ýêîíîìèêàëûқ äàìóäû òүïêi ìàқñàò қàíà åìåñ, çàңäûëûқ қàғèäàñû ðåòiíäå áåëãiëåãåí èíäóñòðèàëäû қîғàì ðåòiíäå àíûқòàé áàñòàäû. Îñûғàí ñүéåíãåí Òóðåí қîғàìäû òàëäàó îíûң қûçìåòií çåðòòåóìåí ғàíà øåêòåëìåói òèiñ äåäi. “Èíäóñòðèàëäû қîғàì – äàìóøû қîғàì, îë өçií әлеуметтанудың çåðòòåó îáúåêòiñi áîëûï òàáûëàòûí әëåóìåòòiê әðåêåòêå áàéëàíûñòû àíûқòàéäû”.
Қàçiðãi әлеуметтануäà Òóðåí 3 íåãiçãi áàғûòòû áөëiï қàðàñòûðàäû. Ôóíêöèîíàëèçì, құрылымдандыру, àêöèîíàëèçì. Îëàðäûң àðàñûíäà áåëãiëi áið òàðèõè áàéëàíûñ, èíäóñòðèàëäûқ қîғàì äàìóûíûң ñәéêåñ êåçåңäåðiìåí ñàëäàðëàñ ñàáàқòàñòûқ áàð. Ôóíêöèîíàëèçì ìåí құрылымдандырудың әëåóìåòòiê îé-ïiêiðäiң äàìóûíäàғû àòқàðғàí ðөëií æàқñû áàғàëàғàí Òóðåí æàңà қîғàìäû òàëäàó үøií àêöèîíàëèçìäi íåғұðëûì òèiìäi әäiñ ðåòiíäå ұñûíäû. Áұë үø êөçқàðàñ òәóåëñiç, қîғàì äàìóûíûң áåëãiëi áið êåçåңiíäå òèiìäi. Îëàðäûң àðàñûíäàғû áàéëàíûñ, Òóðåííiң îéûíøà, áið-áiðiíå áàғûíûøòûëûққà åìåñ òåң ìàңûçäûëûққà құðûëғàí. “Áàðëûқ үø әëåóìåòòiê êөçқàðàñòàðäûң êåìåëäiêêå æåòêåí үø нысаны – ñóáúåêòiíiң äèàëåêòèêàñû, әëåóìåòòiê қàòûíàñòàðäûң áàéëàíûñ æүéåñi æәíå áåëãiëåð æүéåñiíiң ëîãèêàñû. Áұë êөçқàðàñòàðäûң әðқàéñûñû øûí ìәíiíäå òәóåëñiç áîëғàíäà ғàíà áұë қàғèäà æåìiñií áåðìåê”.
Áàñқàøà àéòқàíäà, àêöèîíàëèñòiê êөçқàðàñ өçiíå äåéiíãi òåîðèÿëàðäû æîққà øûғàðìàйды, îëàðäû òîëûқòûðàäû. Òóðåí àêöèîíàëèçìi èíäóñòðèàëäû қîғàìíûң ýâîëþöèÿëûқ ïðîöåñiн әлеуметтану äàìóûның çàңäû қàäàìû ðåòiíäå òүñiíäiðåäi.
Èíäóñòðèÿëàíäûðóäûң áàñòàïқû êåçåңiíäå әëåóìåòòiê òàëäàó ýêîíîìèêàëûқ æүéå òåïå-òåңäiãiíiң øàðòòàðûí àíûқòàóìåí àéíàëûñòû. Èíäóñòðèÿëäûқ қîғàìíûң êåëåñi äàìó ñàòûñûíäà әëåóìåòòiê ғûëûìäàðäûң òàëäàóû ìåéëiíøå êåңiï, îíäàғû îðòàëûқ îðûíäû әëåóìåòòiê æүéå òүñiíiãi àëäû. Îñûäàí êåéií áұë ôóíêöèîíàëдық êөçқàðàñ îé-ïiêiðäiң áåëãiëi áið ýâîëþöèîíалдық òүðiìåí òîëûқòûðûëäû. Áұғàí äåéiíãi өçãåðiñòåð áåéáåðåêåò ìîäèôèêàöèÿëàð æүéåñi ðåòiíäå òүñiíäiðiëiп келген еді.
Òóðåííiң ïiêiðiíøå, жàңà óàқûò òàëàáû æàңà әлеуметтануды òàëàï åòåäi. Áiðiíøiäåí, әлеуметтану ýâîëþöèÿсын және әлеуметтану қîçғàëûñòàðûн òàëäàó äà әлеуметтану áîëà àëàäû. Êàïèòàëèñòiê èíäóñòðèàëандыру êåçiíäåãi òàëäàó åêi áàғûòқà òîïòàñòûðûëäû: êàïèòàëèçì äàìóûíûң ýêîíîìèêàëûқ ìåõàíèçìäåðií òàíó æәíå òàðèõòû òàíó.
Қîғàì ýêîíîìèêà àðқûëû àíûқòàëғàíäûқòàí, áiðäå-áið íàқòûëû әлеуметтану òàëäàóы ìүìêií áîëìàäû. Òóðåí бойынша әлеуметтану әëåóìåòòiê ôàêòîðëàðäûң санаттàðûíàí ãөði әëåóìåòòiê қàòûíàñòûң санаттàðûíà êөáiðåê æүãiíói êåðåê. “Әëåóìåòòiê қàòûíàñòàð құðàéòûí íәðñåãå ìàòåðèàëäûқ øûíäûқòû қàðàìà-қàðñû қîþäûң ìәíi æîқ”.
Àêöèîíàëèñòiê êөçқàðàñòûң æàңàëûғû мынада: Òóðåí қàçiðãi áàòûñ қîғàìûнда ýêîíîìèêàëûқ қàòûíàñòàð өçiíiң îðòàëûқ îðíûíàí àéûðûëûï, îíûң îðíûí ìәäåíè æәíå әëåóìåòòiê ôàêòîðëàð áàñқàíын атап көрсетеді. Áұë – èíäóñòðèàëäû қîғàì áåëãiëi áið äàìó äåңãåéiíå æåòêåí ñîң, өíäiðiñòåí áàñ òàðòûï, òұòûíóøû, áîñ óàқûò өòêiçóøi қîғàì áîëàäû äåãåí ñөç åìåñ. Қàçiðãi қîғàì áұðûíғû қîғàìäàðғà қàðàғàíäà ýêîíîìèêàëûқ äàìóäûң қàé-қàéñûñûíà äà òәóåëäi. Әéòñå äå, даму үñòiíäåãi әëåóìåòòiê æәíå ãåîãðàôèÿëûқ (оңтайлы) қîçғàëûñ, íàñèõàò ïåí àқïàðàòòûң æàïïàé òàðàòûëóû, ñàÿñè áåëñåíäiëiêòiң êåңåéói ýêîíîìèêàëûқ ìåõàíèçìäåðдің әëåóìåòòiê ұéûìäàñòûðóäàғû îðòàëûқ îðûíды ñàқòàóында ìүìêiíäiê áåðìåäi. Ìұíûң áàðëûғû Òóðåíнің өз тұжырымдамасында қàçiðãi қîғàìíûң әëåóìåòòiê ýâîëþöèÿñû ìåí әëåóìåòòiê қîçғàëûñûíûң òàëäàóûí ғана ұñòàíàäû äåãåí ұғûìäû ñiңiðóiíå жағдай жасады. Òóðåííiң ïiêiðiíøå әлеуметтанудың çåðòòåó íûñàíû әëåóìåòòiê æүéåëåð æүçåãå àñûðàòûí әëåóìåòòiê қàòûíàñòàð áîëûï òàáûëàäû. Òóðåííiң әëåóìåòòiê òàëäàóûíûң îðòàëûқ қàғèäàñû: “Іñ-әðåêåò өçi қàòûíàñûï îòûðғàí æàғäàéëàðìåí òүñiíдiðiëìåéäi. Îл òàðòûëғàí әëåóìåòòiê æàғäàéûìåí òүñiíäiðiëåäi. Әлеуметтану æәíå әëåóìåòòiê қàòûíàñòàðäû òàëäàó ìәíäåñ ұғûìäàð”.
Әðåêåò әлеуметтануының мақсаты ñóáúåêòiíiң әðåêåòêå êiðiñó ìåõàíèçìií çåðòòåó болып табылады, әëåóìåòòiê æүéåëåð ìåí әëåóìåòòiê ïðîöåñòåðді талдау îíû òîëûқòûðàäû. Òóðåíãå æүãiíñåê, әðåêåò әлеуметтануы қàçiðãi қîғàìäà èäåîëîãèÿíû, áèëiê åòóøi òàïòàð ìåí ìåìëåêåòòiң èíòåãðàòèâòiê æәíå ðåïðåññèâòiê ìåõàíèçìäåðií ñûíàóäûң ðөëií àòқàðàäû. Әлеуметтанудың îñû ñûíàóøûëûқ ðөëi îғàí áèëiê åòóøi òàï æàñûðàòûí әëåóìåòòiê қàòûíàñòàðûí àøóғà ìүìêiíäiê áåðåäi. Әлеуметтанудағы òàëäàó åøқàøàí áèëiê ìүääåñiìåí ñәéêåñ êåëìåéäi. Ñîíäûқòàí әлеуметтанушы жұмысты әëåóìåòòiê қàòûíàñòàðäû òàëäàóäàí åìåñ, áèëiêòi òàëäàóäàí áàñòàóû êåðåê. Әëåóìåòòiê әðåêåòòi Òóðåí ìàòåðèàëäûқ æәíå ìàòåðèàëäûқ åìåñ құíäûëûқòàðäû òүçó áàðûñûíäà, ÿғíè åңáåê ïðîöåñiíäå æүçåãå àñûðàòûí әðåêåò ðåòiíäå қарастырады. “Әëåóìåòòiê әðåêåò åңáåêòiң æәíå әлеуметтану òàëàïòàðûның îðòàëûқ ұñòàíûìû ðåòiíäå өíäiðiñòi áåëãiëåéäi. Åңáåê ұғûìû áүêië әðåêåò әлеуметтануûíûң îðòàëûқ ұñòàíûìûí құðàäû. Әëåóìåòòiê әðåêåò åãåð îë áåëãiëi áið ìàқñàòқà áàғûòòàëñà ғàíà, áұë áàғûò æåêå áàñòûң ïèғûëûìåí àíûқòàëñà ғàíà жүзеге аспақ. Åêiíøiäåí, àêòîð әëåóìåòòiê қàòûíàñòàð æүéåñiíå қîñûëғàí, үøiíøiäåí, әðåêåòòåñòiê нышанäûқ æүéåäå, íåғұðëûì àéқûí òiëäå àòқàðûëóû òèiñ”.
Қîғàì Òóðåí бойынша әðåêåò æүéåñiнің құрылымы êүðäåëi, äåңãåéëåðмåн áөëiíãåí, әð òүðëi әëåóìåòòiê қàòûíàñòàð òèïòåðiíåí òұðàòûí åðåêøå æүéå. Òóðåííiң ïiêiðiíøå, үø äåңãåé íåìåñå әðåêåò æүéåñi áàð: òàðèõèëûқ, èíñòèòóöèîíàëäûқ æәíå ұæûìäàñòûðó æүéåëåði. Òàðèõèëûқ қîғàìíûң әëåóìåòòiê æәíå ìәäåíè áàғûòûí àйқыíдàéäû, èíñòèòóöèîíàëäûқ æүéå әðáið íàқòû қîғàì құðûëûìûның және оның қîðøàғàí îðòàñûíûң æүéåñií àйқындàéäû, ұéûìäàñòûðó æүéåñi íîðìàòèâòiê àïïàðàòòûң êөìåãiìåí қîғàìíûң iøêi æәíå ñûðòқû òåïå-òåңäiãií êөçäåãåí ìàқñàòқà ñәéêåñòåíäiðiï отыруды қàìòàìàñûç åòåäi. Òóðåí èíäóñòðèàëäû қîғàìíûң íåãiçãi ұéûìäàðûí: òàïòàðды, òàðòûñты æәíå әëåóìåòòiê қîçғàëûñты ұсынады. Ñîíûìåí қàòàð Òóðåí òàïòàð æàéëû áàÿíäàóäàí ãөði îëàðäûң áàéëàíûñòàðûíà êөбірек назар àóäàðàäû. Òàïòûқ саралаудың íåãiçi – æèíàқòàëғàí қîð. Òóðåííiң òүñiíiãiíäå æèíàқòàëғàí қîð – òàïòàðäûң áîëóûíûң áàñòû æәíå қàæåòòi øàðòû. Îë өíäiðóøiëåð ìåí өíiìäi èãåðóøiëåð àðàñûíäàғû áөëiíiñêå íåãiç áîëàäû. Òóðåííiң ïiêiðiíøå, òàðòûñ æèíàқòàëғàí қîðäû ìåңãåðóøiëåðдің æәíå ðóõàíè құíäûëûқòàðäû өíäiðóøiëåðдің àðàñûíäà áîëàäû.
Þðãåí Õàáåðìàñòûң êîììóíèêàòèâòiê
әðåêåò òåîðèÿñû
Þðãåí Õàáåðìàñ – áåëãiëi әëåóìåòòiê îéøûë, қàçiðãi ìàðêñèçìíiң áåëãiëi êөшáàñøûëàðûíûң áiði, Ôðàíêôóðêòiң Íåîìàðêñèñòiê èíñòèòóòûíûң äèðåêòîðû. Әлеуметтануäàғû Õàáåðìàñ èäåÿñûíûң îðíû îíûң èäåÿëàðûìåí æәíå åңáåêòåðiìåí àíûқòàëàäû. Îíûң æұìûñòàðûíûң iøiíäå “êîììóíèêàòèâòiê әðåêåòòåð òåîðèÿñû” àòòû 2 òîìäûқ (1200 áåò) åңáåãi iðãåëi çåðòòåó áîëûï òàáûëàäû. Áұë åңáåêòå әлеуметтану êëàññèêòåði Ìàêñ Âåáåð, Äæîðäæ Ãåðáåðä Ìèä, Ýìèëü Äюðêг÷åéì æәíå Òîëêîò Ïàðñîíñ, Êàðë Ìàðêñ, Ìàêñ Õîðêõàéìåð æәíå Òåîäîð Àäîðíî ìұðàëàðû ìұқèÿò òàëäàíàäû. Æұìûñ òåîðèÿëûқ ñèïàòòà áîëғàíûìåí, Õàáåðìàñ àëғû ñөçäå áûëàé äåéäi:
“Әðèíå, áұë ұñûíûï îòûðғàí åңáåêòiң àñòàðûíäà қàçiðãi çàìàí òàðèõûíûң àóàíû æàñûðûëғàí. Àëïûñûíøû æûëäàðäàí áàñòàï, áàòûñ қîғàìû áàòûñòûқ àқûë-îéäûң ñûíғà ұøûðàéòûí õàëiíå òàқàëäû. Áұë åëäåðäåãi iøêi қàòûíàñòàðäûң áið қàëûïқà òүñói æәíå æàëïû êөïøiëiêòiң ìîëøûëûғûí (әñiðåñå Ãåðìàíèÿäà) êөçäåãåí ìåìëåêåòòiê ñàÿñàò әлеуметтанушылық æәíå ìәäåíè қèûíäûқòàðäûң өñóiíå ñîқòûðäû. Áiç ñîíäàé-àқ êåң àóқûìäàғû íàðûқòûқ қàòûíàñòàðäûң òұðàқñûçäûғûí ìîéûíäàé òүñóäåìiç. Áұðûí ìұíû òåæåóãå áîëғàíûìåí, òîëûқ áàқûëàóғà àëà àëìàғàíáûç. Áұë құáûëûñòàð æàéëû òåîðèÿëûқ ïiêiðòàëàñòàð áàòûñ äәñòүði ìåí ðóõûíûң òåðåң íåãiçäåðií қîçғàéäû” (1 ò. 9-áåò).
Îñûëàéøà өçiíiң òåîðèÿëûқ åңáåãiìåí Õàáåðìàñ àøûқ ñàÿñè ìàқñàòòàðäû êөçäåéäi. Åң àëäûìåí, îë åêi ëàãåðãå êөңië àóäàðàäû. Áiðiíøiäåí, “Қàéòñå äå ýêîíîìèêàäàғû æәíå қîғàìäàғû æàңғûðòóäûң êàïèòàëèñòiê үëãiñií ñàқòàóғà òûðûñàòûí” – “êîíñåðâàòîðëàðғà” қàðàòûï àéòàäû. Õàáåðìàñòûң ïiêiðiíøå, “ÕIÕ ғ. àÿғûíàí áàñòàï áåëãiëi áið ñåáåïòåðìåí нарықтан ìåìëåêåòêå íåìåñå, êåðiñiíøå, êөøêåí, ÿғíè áұë ìәñåëåëåðäi àқøà ìåí áèëiê àðàñûíäà қàқïàқûëäàï îòûðғàí êåçäå áұë ìәñåëåëåðãå қàéòà-қàéòà îðàëûï, æàңà èäåÿëàð òàáó қèûí”. Åêiíøi æàғûíàí, îë “өñiìíiң ñûíøûëäàðûìåí” äå êåëiñïåéäi. Îëàð ýêîíîìèêà ìåí әêiìøiëiêòåãi ìiíåç-құëûқ æүéåñiíiң êүðäåëiëiãiíåí áàñ òàðòûï, қàéòñå äå қàðàïàéûìäàíóûí òàëàï åòåäi”, – äåï áiëåäi. Êîíñåðâàòîðëàð ìåí қàçiðãi çàìàíғû қîðøàғàí îðòàíûң òàçàëûғû үøií êүðåñóøiëåð òàðàïûíàí øûғàòûí áұë ñûí åң ìàңûçäû íәðñåíi íàçàðäàí òûñ қàëäûðàäû: “Ìîíåòàðëûқ-әêiìøiëiê êүðäåëi-ëiêòiң өñiìií øåêòåó өìið ñүðóäiң қàçiðãi çàìàíғû нысанûíàí áàñ òàðòó åìåñ. Құðûëûìäû áөëøåêòi äүíèåäå æүéåíiң êүðäåëiëåíói òóðàëû ұғûìғà ñûéìàéòûí ìүìêiíäiê áàð” (1 ò. 10-áåò).
Ñîíäûқòàí, Õàáåðìàñòûң îéûíøà, қîçғàëûñòûң “қàçiðãi çàìàí” æàққà àëғàí áàғûòûí ñàқòàó êåðåê. Õàáåðìàñòûң òåîðèÿñû áîéûíøà, áið-áiðiìåí òүéiñåòií ìәñåëåëåðäiң үø кешенін òàëäàудан ìûíàäàé қîðûòûíäû шығады. Áiðiíøiäåí, êîììóíèêàòèâòiê ұтымäûëûқ өç ìàғûíàñû áîéûíøà êүìәíøіë, áiðàқ ол êîíãíèòèâòi-èíñòðóìåíòàëäû ñàíàғà қàðñû òұðà àëàäû. Åêiíøiäåí, қîғàìäû åêiұøòû òүñiíó өìiðëiê äүíèå ìåí æүéåëiê äүíèåíiң қàðûì-қàòûíàñûí òåîðèÿëûқ òүñií-äiðóäåí ãөði áàñûìäàó. Àқûðûíäà қàçiðãi çàìàí òåîðèÿñû әëåóìåòòiê çåðòòåó òүðëåðiíiң áàðëûғûí òүñiíäiðåäi. Îñûëàéøà êîììóíèêà-òèâòiê ìiíåç-құëûқ òåîðèÿñû қîғàìäàғû өìiðëiê áàéëàíûñòàðäû ұғûíäûðó ìүìêiíäiãií òóäûðóғà òûðûñàäû.
Қîғàìäûқ òåîðèÿëàðäûң қàçiðãi қîғàìды òàëäàóäàғû iðãåëi ìәñåëåñi – áұë әëåìíiң ұтымдылығы қàíøàëûқòû àðòтû, åãåð áұë îñûëàé áîëñà, îíûң ìәíi қàíäàé äåãåí ìәñåëå áîëäû. Âåáåðäiң ïiêiðiíøå, Áàòûñ Ãåðìàíèÿäàғû ìàқñàòòûëûқòûң àðòóû қîғàìíûң ìәäåíè æәíå әëåóìåòòiê ñàëàлаðûíûң ìәí-ìàғûíàñû төмендеп, жұтаңдауына ñîқòûðäû. Õàáåðìàñ Вебермен ішінара келісе отырып, оның бір ғана ұтымдылық нысанымен тым әуестеніп кеткенін, соның салдарынан мәдени және әлеуметтік салаларда ұтымдылықтың өзге түрін көріп отырғанын айтады. Âåáåðäiң ïiêiðiíøå, қàçiðãi қîғàìíûң өçiíäiê åðåêøåëiãi îë үø “құíäûëûқòû ñàëàғà” áөëiíåäi – ғûëûì, ìîðàëü ìåí құқûқ, ñîíäàé-àқ өíåð ñàëàëàðû. Хабермас бұë үøòiê áөëiíiñòi өçiíiң әмбебап ïðаãìàòèêàñûíà íåãiçäåéäi. Õàáåðìàñòûң ïiêiðiíøå, áұë әð òүðëi құíäûëûқ ñàëàëàðы қàçiðãi қîғàìäà әð òүðëi òàëàïòàíó ìåí øûíäûққà íåãiçäåëåäi.