ТОРНА БЕЛӘН ТӨЛКЕ
Торна белән төлке дус булдылар, ди, ашка дәшештеләр, ди. Әүвәле төлке дәште ди. Тары буткасы пешерде, ди.Тары буткасын карбыз турый торган сай гына табакка состы, ди. Торнаны дәшеп килде, ди.
–Аша, кунак, – дип әйтте, ди, Төлке.
Торна “тук” иттереп чукый, ди, бер ярма да эләкми. Төлке үзе ялап кына ала икән.
Шуннан торна әйтте, ди:
–Төлке дус, син сыйладың, инде мин сыйлармын. Чакыргач, барырсың, – дип әйтте, ди.
Торна пешерде, ди, сөтле чумар. Аны состы, ди, гөбегә. Килеп дәште, ди, Төлкене кунакка. Төлке китте, ди кунакка. Ашарга утырдылар, ди. Төлкенең авызы шулпага гына җитте, чумарга җитми, ди. Торна үзе “тук” иттереп чумарын гына эләктереп ала, ди.
Шуннан әйтте, ди:
–Төлке дус, син дз сыйладың, мин дә сыйладым, бик рәхмәт, – дип әйтте,ди.
ЯЛ ИТЕП БУЛМЫЙ
Бер ир эштән арып кайта икән дә, ял итеп алыйм әле дип, урынга ята икән. Ята торгач, йоклап та китә икән. Йокысыннан уянып, хатынына зарлана, ди:
- Ял итәм дип ятам да, йоклыйм да китәм. Шулай итеп, бер дә ял итми калам, – ди икән.
Ялкаулык – хурлык,
Тырышлык – зурлык.
Абдулла Алиш
Чәчәкләр башлыгы бик зур ярыш үткәрергә булган. Шул турыда төрле якка хәбәрләр дә салган:
– Кем дә кем бал салырга яхшы савыт әзерләсә, ул савытта бал бер дә бозылмаса, әчемәсә, барлык чәчәктәге балны шуңа бирәчәкмен, – дигән.
Бөҗәкләр көнне–төнне белмәгәннәр, бар да тырышып савыт эшләгәннәр.
Күп тә үтмәгән, бөҗәкләр төрле яктан очып килгәннәр. Бар да үзләре эшләгән савытларны Чәчәкләр башлыгына китергәннәр.
– Менә дигән савыт, балны кара салып, – дигәннәр.
Чәчәкләр башлыгы барысын да борып җибәргән:
– Ашыккансыз, ашыккансыз, бик начар ясагансыз. Мондый савытлар миңа кирәкми. Шуңа күрә бал да сезгә эләкми, – дигән.
Шөпшә белән Бал корты иң соңгылар булып эшкә керешкәннәр, беренчелекне алырга өмет иткәннәр.
Бал корты көне буе бертуктамый эшли дә эшли икән: ерак–ерак җирләргә очып бара, Аллы–гөлле чәчәкләрдән бал суырып ала, аны алып кайтып, үзе хәзерләгән матур күзәнәкләргә сала икән.
Шөпшә дә чәчәкләрдән бал җыйган. Ләкин ул бик–бик ялкау булган. Иртән әзрәк кенә эшли икән дә, кояш кыздыра башлагач, оясына кереп йоклый икән.
Көннәрнең берендә Шөпшә Бал кортына очраган һәм аны, өзелеп–өзелеп, кунака чакырган:
– Кил әле, кил, мин әзерләгән бал савытын да күреп китәрсең, кайбер җирләрен төзәткәлисе бардыр, бераз ярдәм дә итәрсең, – дигән.
– Ярый, – дигән Бал корты, – барсам барырмын, ләкин бүген миңа кереп чыгыйк, бераз күңел ачып утырыйк, дип, Шөпшәне үз өенә алып киткән һәм бик шәпләп кунак иткән.
Шөпшә Бал корты эшләгән савытны кат–кат караган һәм аны бик–бик мактаган:
– Осталарның да остасы икәнсең, модый шәп савытны ничек ясый алдың?– дигән.
– Серемне әйтсәм әйтим, дус кеше бит, сиңа белгертим инде, – дигән Бал корты. – Көне–төне тырышып эшләгәч, бүгенге эш торып торсын, ял итим әле димәгәч, бар авырлыкларны да җиңеп була икән, – дигән.
Көннәр үткән дә үткән. Бал кортының Шөпшәгә кунака барыр вакыты да җиткән.
Эштән кайтышлый, Бал корты Шөпшәнең өенә кергән, дустының хәлен белгән:
– Исәнме, Шөпшә дус, эштән соң ятып, бераз ял итәсеңме? Әллә юкса авырып торасыңмы? Бал савытларын илтер көн дә җитә бит, бик тырышып әзерләник, – дигән.
Шөпшә чалкан яткан, күзләрен акайткан. Аякларын югары сузган, мыекларын түбән салындырган. Ул:
– Сәламыңны да алыр хәлем юк, дустым, – ди икән.
Кунакны сыйларлык түгел, туйганчы үзе ашарлык балы да юк икән. Ярты көн бал җыйса, шунда ук аны ашап бетерә дә барган. Башын шундый ялкаулыкка салган. Шуңа күрә бал савытын да эшли алмаган.
Ярыш көне килеп җиткән.
Бал корты балавыздан эшләнгән матур күзәнәкле бал савытын күтәреп очып киткән. Шөпшә дә үзенең аннан–моннан эшләнгән кәрәзен алып килгән.
Чәчәкләр башлыгы кәрәзләргә бал салып караган. Шөпшә кәрәзендә бал тормаган, ә Бал кортының кәрәзеннән акмаган.
– Тырышканнар, күп көч куйганнар, менә дигән кәрәз эшләп чыгарганнар. Шуңа күрә теләсә нинди чәчәктән теләсә никадәр бал җыярга бал кортларына рөхсәт бирәм, – дигән Чәчәкләр башлыгы.
Шул көннән башлап бал кортлары чәчәкләрдән бал ташый башлаганнар, ә шөпшәләр ялкаулыклары аракасында хурлыкка калганнар.
ТӘЧ БЕЛӘН ТӨЛКЕ
Төлке бер вакытны агач янынна үткәндә күрде: агач башында бер әтәч утыра. Әтәчкә әйтте:
– Әй, дус, агач башыннан төшмисеңме, җәмәгать булып бергә намаз укыр идек, – диде.
Әтәч әйтте
–Әле хәзер дә имам агач артында йоклап ята, имамны уят! – диде.
Төлке карады, күрде: агач артында бер эт ята. Курыкты, качып китә башлады.
Әтәч әйтте:
–Кая барасың, җәмәгать булып намаз укырбыз, – диде. Төлке әйтте:
–Тукта, сабыр ит, тәһәрәтем бозылды, тәһәрәт яңартып килим, – диде дә койрыгын күтәреп сызды.
ТӘЧ ПАТША
Элек заманда булган икән, ди, бер Әтәч.
Бу Әтәч ишегалдына чыгып, тәртип саклагандай, як–ягына каранып, эре генә атлап йөри икән, ди. Шулай кукыраеп йөргән–йөргән дә, ди, бу, биек койма башына менеп кунаклаган, ди.
–Кик–ри–күк! Кик–ри–күк! Мин – Шаһ–әтәч, Патша–әтәч, мин – Хан– әтәч, Солтан–әтәч!– дип кычкыра икән, ди.– Чибәркәйләрәм, сөекле тевыкларым, карабикәләрем, акбикәләрем! Әйтегезче, матурлардан матур кем матур, батырлардан батыр кем батыр?– дип сорый икән, ди, бу.
Шул тирәдә булган барлык карабикәләр, чуарбикәләр, акбикәләр йөгерә–йөгерә җыелдылар, ди, үзләренең шаһлары, бөек падишаһлары, мактаулы ханнары, куәтле солтаннары янына. Җыелдылар да, ди, болар җырлый башладылар, ди.
–Кая инде, кая инде ул безнең ханыбызга тиң кеше, кая инде, кая инде ул безнең мактаулы шаһыбыз, кая инде, кая инде ул безнең сөекле падишаһыбызбелән тиңләшерләк кеше! Юк, юк, юкинде ул, ханым–солтаным! Синнән дә акыллы, синнән дә матур, синнән дәбатыр юк инде бу дөньяда, – диләр моңа Тавыклар.
Әтәч тагын да кйчлерәк итеп:
–Кик–ри–күк! Кик–ри–күк!– дип кычкырды да, ди, тагын сорады, ди, болардан:
–Арыслан тавышыннан да көчлерәк тавыш кемдә бар? Кемнең аягы куәтлерәк тә кемнең кием–салымы зиннәтлерәк?
–Кемнең булсын, синең киемең зиннәтлерәк, падишаһыбыз, синең аягың тимердән дә ныграк, солтаныбыз, арыслан дигәннәре синәң белән тиңләшә аламы соң, синең тавышың арыслан тавышыннан да гайрәтлерәк!– дип җырлаштылар, ди, Тавыклар.
Әтәч масаюыннан шартларга җитте, ди. Шуннан соң кикриген тагын да югарырак чөеп җибәрде дә, ди:
–Кик–ри–күк! Кик–ри–күк! Карагыз әле, хатыннар, дөньяда кемнең тәхете биегрәк тә кемнең башындагы таҗы затлырак?– дип сорады, ди.
Тавыклар йөгерә–йөгерә биек койманың янына ук килделәр дә, ди, кукыраеп утырган Әтәчкә башларын иеп:
–Тәхетләрдән биек – синең тәхетең биек, таҗлардан затлы – синең таҗың затлы, синең таҗың бит ул җем–җем итеп тора. Син бит безнең бердәнбер падишаһыбыз!– дип әйттеләр, ди.
Шул арада юан пешекче, койма артыннан, аяк очларына гына басып килде дә, ди, Әтәчне эләктереп тә алды, ди.
–Менә бәла! Менә кайгы!
Пешекче куәтле патшаны аягыннан тотып алып койма башыннан сөйрәп төшерде де, биленнән пычагын алып, бөек шаһны бугазлап, мактаулы ханның зиннәтле киемнәрен йолкып ташлап, җиңелмәс солтанның итеннән тәмле шулпа пешерде, ди.
Кунаклар ашыйлар–ашыйлар икән дә ашны мактап куялар икән:
–Ай–яй, тәмле дә икән әтәч шулпасы! Ай–яй, симез икән бу әтәч!– дип әйтәләр икән, ди.
ӨЙРӘНЕП ҖИТКӘЧ КЕНӘ
Борын заманда бер кеше атын ашамыйча гына торырга өйрәтә башлаган. Менә биш көн ач торган ат, җиде көн, сигез көн. Әмма ун көн дигәндә, түзмәгән, үлеп киткән. Шуннан соң хуҗа бик кайгырды, ди:
– Атым ашамыйча торырга өйрәнеп җиткәч кенә үлеп китте ләбаса!– дип әйтте, ди.
Ч КИЛЕН
Борын заманда булган бер карт, анын булган өч улы. Улларын өйләндергән бу. Олы килен бай кеше кызы булган. Уртанчысы — урта хәлле кеше кызы. Кечесе ярлы кеше кызы булган. Карт: «Минем малларым да күп, эшемне эшләр»,— дип, яратып, ярлы кеше кызын алган.
Бу карт йөз егерме яшендә булган. Ул, киленнәрен җыеп, әйтә:
— Мина үләргә вакыт җитә инде, минем сезгә өч сүзем бар. Шул өч сүзгә җавап биргән кешегә өч йөз сум акчамны бирәм, – ди.
Шуннан олы киленен чакырып ала. – Атай, ни сүзен бар, әйт, – ди килен.
— Бу дөньяда нәстәкәй симез, киленем, – ди.
Килен:
— Нәрсә симез булсын, абзарда симез үгезен бар, суйсаң биш пот май чыгар, аңардан симез нәрсә булсын, – ди.
Карт аңа сул кулын гына селти дә икенче сорауны бирә:
— Бу дөньяда нәстәкәй якты? – ди.
Килен әйтә:
— Ярминкәдән алып кайткан көзгене ишегалдына чыгарсаң, бөтен дөнья күренер, аннан якты әйбер булмас, – ди.
Карт аның бу җавабына да сул кулын гына селтәгән, ди.
Өченче сорауны бирә инде карт:
— Бу дөньяда нинди тавыш көчле? – ди.
Килен әйтә:
– Абзарда үзең җигә торган айгырың кешнәп җибәрсә, бөтен дөньяң селкенә, – ди.
Карт бу җавапка да сул кулын гына селтәгән дә, «сиңа өч йөз сум түгел, өч тиен дә юк» дип, чыгарып җибәргән.
Хәзер карт уртанчы киленне чакыра да аңарга бирә сорауларны. Ул да кайсына җавап бирә, кайсына юк. Аңарга да, «сиңа өч йөз сум түгел, өч тиен дә юк» дип, сул кулын гына селтәп, чыгарып җибәргән, ди.
Инде карт кече киленне чакыра да әйтә:
– Киленем, ди, сиңа өч төрле сүзем бар, шул өч сүзгә җавап бирсәң, өч йөз сум акча сиңа булыр, ди. Берсе дә үпкәләмәсен дә, сапкаламасын да, әйтәсең икән – өч йөз сумны бирәм, – ди.
Килен:
– Атай, ди, телдән килгәнне әйтеп карыйм, – ди.
– Кызым, ди, бу дөньяда нәстәкәй симез? – ди.
Килен уйлап тора да:
— Бу дөньяда, ди, җирдән дә симез нәрсәне таба алмыйм, – ди.
Алаймы, бик яхшы, – ди карт.
Аннан тагын:
– Бу дөньяда нәстәкәй тавышы көчле? – дип сорый.
Килен әйткән:
– Ипи–тоз авазы көчле дип беләм, атакай, – дигән.
– Ярар. Бу дөньяда нәстәкәй якты? – дигән карт.
– Бу дөньяда ай, кояш якты дип беләм, – дигән килен.
Шуннан соң карт киленнән сораган:
– Ни өчен җир симез? – дигән.
– Җирнең симезлеген шуннан беләм, – дигән килене, – җиргә икмәк чәчәбез, шуннан ризыкланабыз, үзебез дә шул җир өстеннән йөрибез.
– Алай булса, ни өчен икмәк–тоз авазы көчле? – дигән карт.
Килен әйткән:
– Син, дигән, бик күп кешеләрне туйдырдың, бик юмарт булдың, ерактан килгән мосафирларны сыйладың. Синең юмартлык хәбәреңне йөз чакрымнан килгән кеше мең чакрымга алып китте. Менә шуңа күрә икмәк–тоз тавышын көчле дип беләм, – дигән.
– Ярый, килен, – дигән карт, – инде монысын дә әйт: – ни өчен ай, кояш якты? – дигән.
Килен әйткән:
— Ай, кояш бөтен җирне, бөтен илне яктырта, шуннан да якты әйбер таба алмыйм мин, – дигән.
Карт:
— Ярый, килен, бик дөрес җавап бирдең. Шуның өчен мә сиңа өч йөз сум акча, ана сөтеннән хәләл булсын, – дип, аркасыннан сөеп чыгарган, ди.
Шулай итеп, ярлы гаиләдән алган килен башкаларга караганда акыллы булып чыккан, ди.
Ч кыз
Борын–борын заманда яшәгән ди өч дус кыз. Беренчесе – матур, икенчесе – ямьсез, өченчесе – алдакчы булган ди.
Менә бер көнне алар бергәләп урманга җиләк, гөмбә җыярга киткәннәр. Урманда йөри–йөри адашканнар. Кычкырып елап йөргәндә, каршыларына алма, җиләк,гөмбә күтәргән Керпе килеп чыккан.
–Керпе, безгә юл күрсәт әле, – дигән кызлар.
Алдакчы кызсөйләшкән арада керпенең җиләкләрен ашап бетергән.
–Мин бу кыңгырауны үзен яхшы тоткан матур кызга бирәм, Мә! Кыңгырау сиңа юл күрсәтер.
Калган кызлар:
–Безнең дә өйгә кайтасыбыз килә, – дип елый башлаганнар.
–Мин бүтән беркемне дә алдамам, – дип сүз биргән алдакчы кыз.
–Мин башка беркемнән дә көлмәм, – дигән ямьсез кыз.
Керпе:
–Ярар, алай булгач, сез дә өегезгә кайтырсыз. Тик мин сезнең артыгыздан күзәтеп торырмын, – дигән.
...Кызлар инде олы яшькә җиткәннәр. Биргән вәгъдәләрен саклап һаман да дус яшиләр ди.
Ч КЫЗ ТУГАН
Борын–борын заманда буулган, ди, бер хатын.Аның булган, ди өч кызы. Бу хатын, кызларымның өсте бөтен, тамаклары тук булсын ди–ди, көне–төне эшләгән, ди.
Менә кызлар буйга да җиткәннәр. Алар берсе–берсеннән матур, ди, бер битләре ай, бер битләре кояш, ди, буй–сыннары карлыгачтай сылу, ди. Өч кыз туган бер–бер артлы кияүгә чыгып, берсе артыннан берсе китеп тә барганнар.
Менә бер ел үткән, ике ел, өч ел үткән. Шулай матур гына тереклек иткәндә, әниләре авырып киткән. Күрше урамда тиен дуств бар икән, шуны дәшеп әйткән:
–Тиен–дустым барсана, кызларыма әйтсәнә, хәлемне белергә килсеннәрчн, – дигән.
Тиен шундук чыгып чапкан. Тиен барып тәрәзә какканба, олы кызы җиз ләгәннәр тазартып тора идедыр иде, ди.
–Һай, – дипәйткән, ди, олы кыз, – бик барыр идем дә бит, аңарчы менә шушы ләгәннәрне тазартып бетерәсем бар иде шул, дигән, ди.
Тиен моүар бик ачуланган да әйткән:
–Алаыса, син шушы ләгәннәреңнән мәңгегә аерылма! – дигән.
Тиеннең шулай дип әйтүе булган, ике ләгән кызны ике яктан китереп тә кыскан. Олы кыз егылган да шунда ук ташбакага әверелгән.
Тиен уртанчы кызга чыгып чапкан. Уртанчы кыз, бу кайгылы хәбәрне ишеткәндә, киндер суга икән. Тиенгә әйткән:
–Һай, – дигән, – әнием янына хәзер үк чыгып йөгерер идем дә, менә әрминкәгә киндер сугып өлгертәсем бар иде шул, – дигән.
Тиен бик ачуланган да әйткән:
–Алайса син гомерең буе киндер сугып кына тор! – дигән.
Уртанчы кыз шундук үрмәкүчеә әверелгән.
Тиен тәрәзәсен какканда, кече кызның камыр баскан чагы икән. Ул бер сүз дә әйтмәгән, камырлы кулларын да сөртеп тормаган, чыккан да әнисе янына йөгергән.
Тиен кече кызга әйткән:
–И, сөекле бала, – дигән, – гомер буе игелек күр, кешеләрне бәхетле ит, аларга куаныч та, юаныч та бул. Кешеләр дә сине сөярләр, синең яхшылыгыңны мәңге онытмаслар, – дигән.
Кече кыз чыннан да бик рәхәт гомер кичергән, халык аны бик яраткан, ди.
Ч СОРАУ
Борын–борын заманда бар иде, ди, ятим генә үскән бер егет. Бу егет ач иде, тук иде, яланбаш иде, ялангач иде.
Көннәрдән бер көнне менә шушы егет эш эзләп читкә чыгып китә, ди. Көн китә, ди, бу, төн китә, ди. Шулай бара торгач, барып җитә, ди, бу ашлык чәчеп йөри торган бер кеше янына. Егет әйтә:
Эшләрең уң булсын, уңышларың мул булсын, абы кеше, – ди.
Шулай булсын, улым, – ди теге кеше. Ашлык чәчүче юлчы егеттән сораша башлый: – Каян киләсең, кая барасың? – ди.
Егет:
— Эш эзләргә чыктым, абый.
Шуннан соң ашлык чәчүче әйтә:
— Ярар, егет, эш кешесенең эштә, юл кешесенең юлда булуы яхшы. Уйлана–уйлана барсаң, юлың кыскарак булыр, мин сиңа бер–ике хикмәтле сүз әйтим, җавабын уйлап таба алсаң, килеп әйтерсең, – ди.
— Ярар, абы, әйтеп кара.
Теге кеше, тубалын асып, ашлык чәчергә тотына. Уч тутырып ашлык ала да чәчеп җибәрә:
— Менә бер тапкыр чәчтем, бусы бурычымны түләргә булыр, – ди.
Икенче мәртәбә сибеп җибәрә дә:
– Менә монысы бурычка биреп торуым.
Шуннан өченче тапкыр чәчеп җибәрә дә:
– Монысы кадерле кунакларым өчен.
Егет уйга кала: «Бу нәрсә булыр икән?» – дип.
– Ярар, абый, – ди егет, – син миңа бераз гына уйларга бир, – ди.
– Уйла–уйла, улым.
Шулай ди дә бу кеше ашлыгып чәчеп китә. Озак та үтми, әйләнеп килеп җитә бу егет янына.
– Йә, нихәл, улым, берәр нәрсә чыгамы?– ди.
– Абый, синең соң әти–әниләрең бармы? – ди.
– Бар, – ди теге.
– Син яшь вакытта алар сине тәрбияләгәндер?–ди.
– Тәрбияләделәр, – ди.
– Алайса, беренче чәчкәнең аларны тәрбияләү өчен булды.
– Дөрес әйтәсең, улым, беренчесен шулай бурычымны түләр өчен чәчтем.
– Синең ир балаларың бармы? – ди егет.
– Бар, – ди теге кеше.
– Алай булгач, икенче тапкыр чәчкәнең чыннан да бурычка биреп тору була, хәзергә син балаларыңны тәрбиялисең, ашатасың–эчертәсең, алар сиңа бурычлы булып калалар, – ди.
– Бусын да бик дөрес әйттең, – ди теге кеше.
– Синең кызларың бармы?– ди.
– Бар, – ди ашлык чәчүче.
– Алар синең кадерле кунакларың кебек кенә бит, үсеп җитү белән, синнән китәләр. Өченче тапкыр чәчкәнең әнә шул кадерле кунакларың өчен булды, – ди.
– Бик дөрес әйтәсең, тапкыр егет икәнсең, – ди ашлык чәчүче кеше, егетне бик мактады.
ИР НИЧЕК ЯРАЛГАН?
Элеке заманда дөнья тоташ судан гына торган. Кешеләр әле булмаган. Суда балыклар һәм су кошлары гына яшәгән. Шунда бер үрдәк, су төбенә чумып, борыны белән бер кисәк балчык алып чыккан. Бу зурайган һәм шуннан җир хасил булган, ди.
Тәрҗемәләр