Хабарламаны алу әдістері
| Әдістер | Түрлері |
| 1. Далалық зерттеу 1.1. Бақылау 1.2. Сұрау 1.3. Ғылыми тәжірибе 1.4. Еліктеу 2. Кабинеттік зерттеулер | Мәліметтерді олардың пайда болу кезеңінен жинақтау Жеке өзі, бақылаушының қатысымен немесе онсыз Жазуша, ауызша, ерікті, стандартталынған, кездейсоқ пайда болған, панельдік Бөлек шамалар зерттеліну кезінде түрленеді, зерттеуші өзі сәйкес мәліметтерді анықтайды, себепті-бір ізділік анықтамалық байланыстарды тексереді Моделдің құруы және талдауы Болмыстағы мәліметтерді өндеу |
Қажетті хабарламаны алудың кең таралған әдістерінің бірі зертелініп отырған проблемаға тікелей қатысы бар адамдардың белгілі ортасын сұрау болып келеді. Сұрауды жүргізу – бұл қарастырылып отырған проблемаға жататын, мәселелердің біршама топтары бойынша сұрастыратын, бар болған орындарын білу.
Сұрауды жүргізуге дайындық кезінде келесі сұрақтарға жауап беру қажет:
- Кімді сұрау?
- Респонденттердің қандай санын сұрау керек?
- Респонденттерді қалайша сұріп алу керек?
- Респонденттермен қатынасты қалай орнату керек?
Сұрыптаудың бірлігін анықтау жүргізіліп жатқан зерттеулердің мақсаттарымен және істі атқару тәртібімен байланысты.
Зерттеу үрдісінде жаппай сұрақ жүргізуге болады, яғни барлық реапондентерді немесе іріктеп алып сұрауға болады. Жаппай сұрақ кезінде зерттелініп отырған нысаналар саны онша үлкен емес, басқа жағдайларда іріктеп алу әдісіпайдаланады.
Сұрыптау– бұл жиынтықтың бөлігі. Сұрыптаудың көлемі туралы дұрыс шешімді қабылдаған өте маңызды.
Алынатын нәтижелерінің тапсырылған сенімділігі және дұрыстығы кезінде сұрыптау көлемін есептеуінің статистикалық әдістері бар. Сұрыптаудың репрезентативтігіне (сый тарту) әдіс әсер етеді, оның көмегімен жалпы жиынтықтан респондентерді іріктеп алады.
Сұрақтарды жүргізу үшін әдетте арнайы сұрақтар дайындалынады. Егерде әр нақты жағдайда сұрақтар сол бірдей емес, әр түрлі тұжырымдарда беріледі және сұрақ еркін әңгіме түрін қабылдайды, онда оны интервьюирование (интервью ұйымдастыру) деп атауға болады. Егерде сұрақтар жазып алынған түрде өтсе, сонда ондай сұрақ анкеттеу деп аталады. Анкеттеу үшін арнайы сұрақтық бланк – анкета жете өнделінеді. Анкетада сұрақтарды көрсетуімен бір уақытта, дағдыдағыдай, жауаптардың мүмкін болатын варианттары келтіріледі. Бұл сұранылып жатқандарға уақытын шығындамай қойылған сұрақтарға жауап беруге мүмкіндік береді. Анкеталық сұрақтар ауызша да, солай-ақ жазбаша түрде де жүргізіледі.
Сұрақ алынып жатқан адамдар кім болғанына байланысты, сұрақтарды келесі топтарға топтастырады:
- тұтынушыларды сұрау;
- дәріханалардың жұмысшыларын сұрау;
- сарапшыларды сұрау.
Сұрақ алынып жатқанды қамту дәрежесі бойынша сұрақтар бөлінеді:
§ жаппай тұтас, - бұл кезде осы жиынтықтың барлық адамдары қамтылады;
§ іріктеп алу, - осы жиынтықтың бірлігінің бір бөлігі ғана қамтылады.
Тексеруді жүргізудің жиілігі бойынша екі түрі болады:
§ кездейсоқ пайда болатындар, - нақты проблеманы шешу қажет болған жағдайда жүргізілетін тұтынушылардың бөлек тобын сұрау;
§ панелдік– адамдардың сол бір тобып қайта-қайта сұрау.
Түрлі фирмалардың әрекетінің іс жүзінде жиі-жиі кездейсоқ пайда болатын сұрақтар пайдаланады.
Сұрақтардың іс жүзіндегі дайындығы зерттелініп отырған мәселенің шешуіне қатаң ғылыми кепілдеме (жақындау) болу керек. Бұндай жақындау алдын ала анықтайды:
- сұрақтардың мақсаттарын қою;
- оның қаржыландыру сұрақтарын шешу;
- анкетаны өндеу және оны мақұлдау;
- респонденттер санын анықтау және оларды іріктеп алудың ережелері;
- анкеттер бланкін көбейту;
- анкеттеудің тіркеушілерін оқып үйрету және іріктеп алу;
- есеп беруді құрастыру және оны тапсырысшыға беру.
Бұл сұрақ алынып жатқан адамдардың дұрыс іріктеп алынуына, сұрақтарды сәтті тұжырымдауға, сұрақты жүргізу бойынша жұмысты жақсы дайындауға және ұйымдастыруға, оның нәтижелерін дұрыс жалпылау және талдап шығуға мүмкіндік береді.
Анкетаның сұрақтары барлық сұрақ алынып жатқан адамдар үшін түсінікті болу керек. Сондықтан оларды тұжырымдау кезінде қарапайым, барлығына белгілі сөздерді және қысқа сөйлемдерді қолдану керек. Сұрақтар тура, нақ болу керек, екі ойлы түсінік беруіне рұқсат етілмейді.
Сұраққа жататын адамдардың санын және құрамын анықтау іріктеп таңдап анкеттеуді жүргізуді дайындаудың ең күрделі сатысы болып келеді. Зерттеуші сондай іріктеп алуды таңдау керек, бұл зерттеу мәселелеріне жауап бере алу керек.
Сымтетік бойынша интервью – ақпараттарды тездетіп жинақтаудың ең жақсы әдісі. Оның барысында интервьюердің сұралып жатқан сұрақтар үшін түсініксіздерді түсіндіруге мүмкіндігі бар. Негізгі кемшіліктері: әңгіме уақыт бойынша қысқа болуы керек және жеке сипаты болмауы керек.
Пошта арқылы жіберілетін анкета, қарапайым, анық тұжырымдалған сұрақтарды талап етеді. Кемшіліктері: төмен пайыз және қайтым жылдамдығы.
Жеке интервьюдің басты құндылығы – интервьюер көбірек сұрақтар беруі мүмкін, әңгіменің нәтижелерін өзінің жеке бақылауларымен толықтыруы мүмкіндігінде түйінделеді.
Сұрақтың ең келісімді әдісін таңдап және оны жүргізе, зерттеуші алынған мәліметтер жиынтығынан ең маңызды мағлуматтарды және нәтижелерді шығарып алуы, оларды өндеуі керек және осы негізде сәйкес қорытынды және ұсыныстар істеу керек.
Зерттеулер нәтижесінің дәлдігін және тиімділігін көтеру үшін сұрақтар басқа әдістермен (құжаттардың талдауы және статистикалық есеп берудің мағлуматтары, арнайы бақылаулар, ғылыми тәжірибелер) үйлесімді пайдалану керек.
Бақылау –алғашқы мәліметтерді жинау әдістерінің бірі, бұл кезде зерттеуші бұл талданылып отырған ахуалға тартылған адамдарға және олардың жағдайына тікелей бақылау жүргізіп отырады.
Бақылаудың келесі әдістерін бөлуге болады:
§ тіке және тіке емес;
§ ашық және жасырын;
§ құрылымдық және құрылымсыз;
§ адаммен іске асырылатын немесе механикалық құралдардың көмегімен.
Тіке бақылау кезінде нақты жағдайда нысананың жүріс-тұрысы зерттеледі. Тіке емес бақылаудың жағдайында жүріс-тұрыстың өзі емес, оның нәтижесі зерттелінеді.
Ашық бақылау адамдарды өздерін бақылап жатқанын біледі деп болжалайды, ал жасырын керісінше.
Құрылымдық бақылаудың үрдісінде жүріс-тұрыстың тек алдын ала белгіленген түрлері ғана зерттеледі және жазылады, ал барлық қалғандары еленбейді. Құрылымсыз бақылау кезінде нақты жағдайда зерттеліп отырған нысананың жүріс-тұрысының барлық түрлері жазылып отырады.
Бақылаушы – адамды бірқатар жағдайда арнайы механикалық құрылғылармен ауыстыруға болады, егер бұл қызметтік себептермен, азғана шығындармен немесе алып жатқан мәліметтердің үлкен дәлдігімен себептелсе. Сонымен, сатушының немесе сатып алушымен жасырын бақылау бірқатар жағдайларда арнайы камералар көмегімен жүргізу тиімдірек.
Бұл әдістің артықшылары мүмкіндік бере алатынында болып тұр:
§ бақылау нысанасы туралы оның қалауынан тыс керекті хабарламаны алу;
§ зерттеудің өте биік дұрыстығын қамтамасыз ету;
§ қоршаған ортанын жайын ескеру;
§ бақыланатындардың санасыз жүріс-тұрысын қарап жүру.
Бақылаудың негізгі кемшіліктері болатыны, зерттеуші бақыланып жатқан құбылыстарды дұрыс түсіндіре алмайды және бақылаудың керекті репрезентативтігін қамтамасыз ете алмайды.
Ғылыми тәжірибедеп тәуелсіз ауыспалылардың, олардың тәуелді ауыспалыларға әсерін анықтау мақсатында өзгерулерін айтады. Ғылыми тәжірибе зерттелініп отырған нысана туралы хабарламаны алу әдістерінің бірі, бұл бір факторлардың басқалардан тәуелділігін зерттеуінде негізделген. Тәуелсіз ауыспалылар тәжірибе қоюшының қалауынша өзгеруі мүмкін (өнімге баға, шығарылым көлемі, тауардығ жылжу шығындары), сол уақытта тәуелсіз ауыспалылармен ол тікелей басқара алмайды (базардағы сұраныс пен ұсыныс, фирманың базарлық үлесі). Ғылыми тәжірибенің нысаналары арнайы іріктеп алынуы және олардың әсерлестігінде статистикалық әжептеуір айырмашылық анықтау және себепті-нәтижелік байланыстарын орнату үшін сыртқы ортаны бақылау жағдайында жоспарланған ықпалына салынуы керек.
Тәжірибелік зерттеулер зертханалық та, солай-ақ далалық жағдайларда жүргізілуі мүмкін.
Зертханалықтарға ғылыми тәжірибелер жатады, оларды жүргізу кезінде жанама факторлардың әсерін болдырмайтын кейбір жасанды жағдайлар жасалады. Зертханалық жағдайларда өнімге тестілеуді жүргізуге болады, жарнамалық хабарламаларға және есте сақтаушылық деңгейіне бағалауға, тұтынушының маркетинг жүйесінің белгілі элементтеріне әсерін анықтауға болады. Зертханалық ғылыми тәжірибелер салыстырмалы арзан болып келеді және далалықтарға қарағанда өзін жүзеге асыру үшін азғана уақытты керек етеді. Бірақта зертханалық ғылыми тәжірибелерді жүргізген кезде нақты нарықтың жағдайына түгелімен жауап бере алатын жағдайды моделдеуге болмайды, сондықтан зерттеуші бұл жағдайда тек орташаланған бағалауды ала алады.
Далалық ғылыми тәжірибелер нақты жағдайларда жүргізіледі. Олар зерттелініп отырған жағдайдың нақтырақ бейнесін алуға мүмкіндік береді, бірақ оларды зертханалықтарға қарағанда қиынырақ жүргізу. Соның өзінде далалық тәжірибелер өзінің іске асуы үшін көбірек уақытты және қаржылық қорларды талап етеді.
Түрлі фирмалардың зерттеушілік іс-әрекетінде сынамалы маркетинг атауын алған далалық тәжірибелер таралған. Бұндай тәжірибелер бір немесе бірнеше географиялық аудандарда жаңа өнімнің сатылымының нақты көлемін немесе маркетинг жүйесінің бөлек элементтерді пайдалану тиімділігін анықтау мақсатында жүргізілуі мүмкін.
Бірқатар жағлдайларда тәжірибені жүргізген кезде компьютерлік еліктеуге, боямаға жүгінуге тиімді. Нарықтық еліктеулік тестілеуі фирманың маркетингтік мүмкін болатын шешімдері туралы мәліметтердің біршама санын пайдалануды болжамалайды, олар нарықтағы ахуал туралы және бәсекелестердің іс-әрекеттері туралы белгілі ұсыныстарының бәрі моделге кіргізіледі. Осындай тәжірибенің нәтижесінде, фирмамен қабылданатын шешімдерге байланысты нарықтағы жағдайдың дамуының әр түрлі варианттары қалыптасады.
Ғылыми тәжірибелердің артықшылығы, ол зерттелініп отырған құбылыстардың себепті-нәтижелік байланыстарын көруге мүмкіндік беруінде тұрады.