Стилистикалық тәсілдер
Тілдің лексикалық ресурсын, олардың коммуникативтік мәнерлілік маңызын және саралануын зерттеу лингвостилистиканың негізгі міндеті деп қарауға болады. Кейбір зерттеушілер стилистиканы тікелей «тілдің лексикалық құралы туралы ғылым» деп қарайды.
Сөздің әртүрлі мағыналары семантикалық бірлік құрайды, тілді зерттеушілер оны сөздің семантикалық құрылымы деп атайды. Сөздің ауыспалы мағынасының дамуы – ереже бойынша бір құбылысты екінші бір құбылыспен ұқсастырумен байланысты: заттың сыртқы ұқсастығын (оның сырт формасы, түсі және т.б.) негізге ала отырып, атау ауыспалы мағынаға ауысады, оның тудыратын әсері немесе қорғалу сипаты негізінде ауыспалы мағына туады. Осындай жағдайда полисемиялық бастауыш метафора, метонимия, синекдохадан тұрады. Көп мағыналылық тілдің шексіз мүмкіндіктерін көрсетеді, өйткені тілдің сөздік құрамының байлығы сөз санымен ғана өлшенбейді, сонымен бірге, олардың мағыналарының әртүрлілігі, сөздердің жаңа семантикалық реңке ие болу мүмкіндігі де есепке алынады.
Тілде экспрессивтілікті және эмоционалдылықты жеткізу құралдары көркем әдебиет пен стилистиканың негізгі зерттеу нысаны болып табылады.
Сөз таптарының экспрессивтік стилистикалық ерекшелігін зерттеуде олардың түрлі стильдердегі қолданысы басты назарда тұрады да, зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік, еліктеу сөздердің т.б. лексика-грамматикалық категориялардың стилистикалық белсенділігі мен мүмкіншілігін анықтау көзделеді.
Сөз таптарының экспрессивтік стилистикалық ерекшелігін зерттеудің тағы бір маңызды тұсы – сөз таптары мен түрлі морфологиялық формалардың экспрессивтік қызметін талдау. Грамматиканың көркемдегіш-мәнерлегіштік қасиет-сапасы мен мүмкіндіктерін, олардың көркем, публицистикалық шығармалардағы шығармашылық тұрғыдан игерілу тетіктерін анықтау экспрессивтік стилистиканың міндеті болып табылады.
Сөз таптарының ішінде функционалдық және экспрессивтік тұрғыдан өзгермелі, қолданылу белсенділігімен танылатын сөздердің бір тобын зат есімдер мен етістіктер құрайды. Ғылыми зерттеулерде айтылып жүргендей, зат есімдердің стилистикалық қасиеті әсіресе әдеби стильдерде ерекше көрінеді, тек публицистиканың кейбір жанрларында және ресми іс-қағаздар стилінде ғана зат есімге қарағанда етістіктер көп қолданылып жатады. Сөз таптарының стилистикалық тұрғыдан әдеби тілдерде қолданысын анықтау арнайы статистикалық талдаулар жүргізіп, терең зерттеуді қажет ететін мәселе. Зат есімдер метафора, метонимия, синекдоха, теңеу ретінде қолданылу мүмкіндігі өте жоғары сөз табы болып табылады.
Эмоцияларды жеткізудің стилистикалық құралдарына Метафора, теңеу, метонимия, синекдоха, эпитет, гипербола сынды стилистикалық тәсілдер жатады. Шығармада автор эмоцияларды білдіру тәсілдерінің ішінде стилистикалық тәсілдерге көп жүгінеді. Соның ішінде шығармада ең жиі қолданылатын стилистикалық тәсілдерге мыналарды жатқызуға болады: гипербола, метафора, эпитет, теңеу, метонимия және т.б.
Бұл тәсілдер ауыспалы мағыналардың пайда болуына септігіг тигізеді және экспрессивтік қасиеттерінің күшеюіне байланысты сөздің мағыналық ауқымының кеңеюі оның көркем шығармадағы эстетикалық қызметін дамыта түседі.
Эмоцияларды жеткізудің стилистикалық құралдарының бірі метонимия болып табылады. Метонимия ...
Мысалы: Flesh and blood couldn’t stand it. – Metonymy
Эпитет (грек. epіtheton – қосымша) – заттың, яки құбылыстың ерекшелігін, сыр-сипатын бейнелі түрде танытатын поэтикалық және стилистикалық ұғым, экспрессивті айқындаушы сөз.
Эпитеттердің де экспрессивтік стилистикалық мүмкіншілігі кең болып келеді. Эпитеттердің сөйлемдегі қызметіне қарай экспрессивтілікті жеткізудегі рөлі ерекше. Бейнелеуіш эпитеттер сөздегі бейнені жеткізуде, ал лирикалық эпитеттер сөздегі эмоцияны неғұрлым дәл суреттеуде ұтымды қолданылады. Эпитеттің аталған екі қызметінің екеуі де адамның экспрессивті-эмоционалды ішкі сезімдерін бейнелеуде сәтті жұмсалады.
Мысалы:
A happy smile played on his lips. - Epithet
Black despair seized her. -Epithet
She was filled on a sudden with a faint disgust.- Epithet
Julia gave the young man, a delightful, but slightly deprecating smile.- Epithet
She clenched her hands in order to prevent herself from telling him to hold his silly tongue. - Epithet
Although Julia was in a pitable state of anxiety, so that she could hardly get the words out of her mouth, she almost smiled at his fatuous irony.- Epithet
They looked at one another steadily, their hearts were black with hatred, bur Julia still smiled.- Epithet
She sat up on the sofa and put both her hands to her breaking heart. - Epithet
She smiled brightly at him, but her eyes were steely with hatred.- Epithet
Әсірелеу немесе гипербола (грек, hyperbole - күшейту) - әдебиетте экспрессивтілікті және эмоционалдылықты білдірудің тәсілдерінің бірі болып табылады. Гипербола әр түрлі құбылыстарды немесе белгілі бір нәрсені шамадан тыс асыра суреттеу тәсілі. Әсірелеу - әдеби тілдің көркемдігін ғана емес, бейнелілігін, әсерлілігін арттырын, құбылтудың бір түрі.
Мысалы, I have told you it a thousand times. – Hyperbole
You take a great weight off my mind. – Hyperbole
Peace entered into her soul.- Hyperbole, Personification
It seemed to her that her heart stopped beating.- Hyperbole
A lump came into her throat. – Hyperbole
Julia took her courage in both hands - Hyperbole
Теңеу – белгілері бойынша қандай да бір екі заттың арасындағы ұқсастық пен айырмашылықты салыстыру тәсілі.
Осы шығармада ең жиі қолданылатын тәсіл ол «like» салыстырмалы жалғаулығы арқылы жасалған теңеулер.
I feel like a queen returning from exile. – Simile
She had been as excited all the evening as a girl going to her first ball.- Simile
He shone like a new pin. - Simile
And when you reproved Roger he had a maddening way of looking deeply hurt, like a stricken hind.- Simile
Sometimes she felt like a God. - Simile
She felt like a spirit in heaven. - Simile
But if they played a moving scene well he cried like a child, and when they said an amusing line as he wanted it said he bellowed with laughter. - Simile
“Gosh, I am going down like a barrel of oysters.” - Simile
It was like a knife in her heart. - Simile
Pleasant reveries sauntered through her mind like lovers wandering in a green wood.- Simile
She felt that she shook ogg the obsession of him like a bad dream from which one awoke.- Simile
Нe seemed to observe them with a detached curiosity like that with which he might have observed animals in a zoo –Simile
Julia was grimly amused to find herself treated like a curate’s wife to whom the squire’s lady was being very kind – Simile
Аталмыш шығармада кейіпкерлердің эмоционалды күйін жеткізудегі теңеудің тағы бір түрі as, as if деген жалғаулықтар болып табылады.
Мысалы:
She’s as pretty as a picture;
Julia’s comfort was that they were all as mean as cat’s meat;
Damn you, don’t hold that girl as if she was a sack of potatoes;
You kiss her as if yu were afraid you were standing in a draught;
You feel as if your bones were melting inside you and if an earthquake were going to swallow you up next minute, to hell with the earthquake.
Метафора – (грек metaphora – ауыстыру) – троптың (құбылтудың) бір түрі. Құбылыстар мен заттардың ұқсастық белгілері негізінде астарлы мағынада қолданылуы.
Уильям Сомерсет Моэм «Театр» романында метафораларды кең түрде қолданады. Қарапайым метафора кейіпкерді сипаттауда жиі кездеседі. Қарапайым метафоралардың әсерлі түрлері басты кейіпкердің ішкі күйін сипаттауда кеңінен қолданылады.
Мысалы:
It infuriated her that when she worked herself up into a passion of tears. Metaphor
His face was crossed by a twinge of agony. - Metaphor
Suddenly she burst into a storm of weeping. - Metaphor
She was in a black rage. - Metaphor
Julia had a pang of remorse. -Metaphor
She gave him a look of scorn. - Metaphor
It gave her a sense of power and of liberation.- Metaphor
Бұл шығармада құрамында жүрексөзі бар метафораларды көп кездеседі. Мәнерлі және сезімдік құбылыстарды сипаттауда С. Моэм оқырманды өзінің әсерлілігімен таң қалдыратын екі есе көріністі әсер беретін меафоралар көп қолданады. Бұл шығармада құрамында жүрексөзі бар метафораларды көп кездеседі.
Мысалы:
Her heart beat with delight.
Her heart thumped against her ribs.
Her heart sank, but she pretended that she was as excited as he.
She looked deeply concerned, but her heart was beating with exultation.
Suddenly her heart gave a great jump.
Her heart sank.
She sat up on the sofa and put both her hands to her breaking heart.
For a second her heart stood still.
They looked at one another steadily, their hearts were black with hatred, but Julia still smiled.