Рекетке психологиялық талдау.
Жоспары:
1. Іс - әрекет туралы жалпы түсінік.
2. Іс - әрекеттің құрылымы.
3. Икемділік, дағды және әдет.
4. Адамның негізгі іс-әрекет.
Барша тіршілік иелері қоршаған дүниемен өмірлік маңызы бар байланыстар жасап әрі оны қажетіне орай өзгертіп, өзінше бағыт-бағдар таңдауға қабілетті, яғни белсенділік көрсете алады. Тіршіліктің жалпылама сипатын қамтыған адам қоғамындағы белсенділік өз ерекшелігіне орай айрықша көрініске ие. Бұл белсенділік көрінісі іс-әрекет деп аталады.
Адам іс-әрекетінің нәтижесі - нақты бір өнім. Ал осы өнімді әрбір жеке адам өзі және қоғам игілігі үшін өндіреді, жаратады. Өз кезегінде, осы қоғамның көптеген мүшелерінің өнімі әрбір жеке адамның мүддесін қамтамасыз етуге жұмсалады.
Іс-әрекет қоғамдық-тарихи категория. Қалаған жеке іс-әрекет қоғам қызметімен тығыз байланыста, әрбір тұлға - бас?а адамдармен қарым-қатынаста. Жеке іс-әрекет қоғамдық іс-әрекеттің тетігі, нақты көріністегі бөлігі ретінде қарастырылады. Қоғамдық байланыстар мен қатынастардан тыс жеке, дара іс-әрекет жасалмайды. Сондықтан жеке іс-әрекет белгілі қоғамның кезеңдік тарихи даму сатысындағы қалыптасқан нақты қоғамдық қатынастар жүйесімен байланыстырыла зерттелуі тиіс.
Қоғамдық қатынастар жеке адамдардың іс-әрекетінен тыс болуы мүмкін емес. Белгілі қоғамдағы іс-әрекет түрлері сол қоғамдағы өндірістік күштердің даму деңгейі және қалыптасқан қоғамдық қатынастар жүйесімен анықталады. Іс-әрекетте ғана адам қоғамдық тұлға, азамат болып танылады.
Іс-әрекет әрдайым міндетті түрде психика қатысуымен түзілетін субьекттің объектпен байланысы. Қан-дай да бір іс-әрекетті орындау барысында адам бір нәрсені қабылдауы, есінде қалдыруы, ойлауы, оған зейін аударуы қажет; әрекет желісінде оның қандай да көңіл-күй шарпулары (эмоция) туындап, ерік сапалары іске қосылады, ниетұстамдары (установки) мен қатынастары ж.т.б. қалыптасады. Іс-әрекет қырларының ішінде психологияның зерт-тейтіні - іс-әрекеттің субьективтік жоспары, яғни әрекетшең адамның дүние шындығын өзінше бейнелеу деңгейі, түрі және формалары: сеп-түрткі (мотив), мақсат қою, ерік жұмсау, эмоциялар білдіру ж.т.б. Субъектке байланыссыз іс-әрекет ешқандай психологиялық сипатқа ие емес.
Адамды барша тіршілік иесі сияқты белсенді іс-әрекетке келтіретін күш - бұл қажетсіну.
Хайуанаттар әлемінде қажеттікті қамтамасыз ету белсенділікке мәжбүр ететін қандайда бір табиғи затқа байланысты (қорек, ін, қарсы жынысты түр, т.б.). Ал адам қажеттіктері өндіріс пен мәдениеттің даму салдарынан туындайды.
Адамның өз қажеттіктерін қамтамасыз етуде нақты қоғамда тарихи қалыптасқан тәсілдерді пайдалануы осы қажеттікті орындаудағы жеке және қоғамдық әрекеттің бірігуінен айқын көруге болады. Бұл сондай-ақ әрбір жеке адамның өзінің ең қарапайым қажеттіктерін қанағаттандыру үшін (қарын тойдыру) қоғамдық еңбек бөлісі нәтижелерін пайдаланады (шаһарлықтар ауыл шаруашылық өнімдерін өсіруде, жинауда қатыспайды, бірақ өз өнімдерін айырбастау арқылы ауыл өнімдерін қажеттігіне пайдаланады).
Қажеттіктерді келіп шығу көзі және мазмұны бойынша бөлуге болады. Өз туындауына орай қажетсінулер табиғи (органикалық) және мәдени сипатқа ие. Табиғи қажеттілік адамға өз тіршілігін сақтау мен қуаттау және ұрпақ жалғасы үшін керек (тағам, ұйқы, суықтан және ыстықтан сақтану т.б.). Ал мәдени қажеттіктер объектіне қандай да табиғи қажеттіктерді іске асыру үшін қолданылатын заттар (шанышқы, қасық және т.б.), сондай-ақ басқа адамдармен қатынас үшін, қоғамдық өмірге араласу үшін керекті мүліктер.
Қоғамдық талаптар да мәдени қажеттіктердің сан алуандығына бастау береді. Әр топтарға араласа жүріп, жастар кең ауқымдағы мәдени қажетсінулерге ұшырай-ды: сәнді, заманына сай киімнен, кино кейіпкерлерінің суретінен бастап, мәнді әрі қызықты кітапқа дейін.
Мазмұндық сипаты бойынша қажеттіктер заттас-қан құндылық (тағам, киім, баспана, тұрмыстық мүліктер ж.т.б.) және рухани құндылық - қоғамдық сана өнімдеріне тәуелдіктен шығатын (ой, пікір алмасу қажеттігі, ақпарат қажетсіну, ән-күй тыңдап, сұлулықты сезіну керектігі ж.т.б.) құндылықтар болып бөлінеді. Алайда, қажеттілік өздігінен саналы әрекет туын-дата алмайды, болған күнде де инстинкттік не ойсыз қылыққа себеп болуы мүмкін. Мақсат бағдарлы іс-әрекет түзілуі үшін қажеттілік сол қажеттілікті қамтамасыз етуге керек болған затпен сәйкестендірілуі тиіс. Саналы танылған және қабылданған қажеттілік әрекет-қылықтың сеп-түрткісіне (мотив) айналады. Сеп-түрткі мен мақсат іс-әрекеттің бағдарын анықтайтын сілтеу-көрсеткіш қызметін атқарып, сол әрекетті орындауда субъектке керек болған күш-қуат мөлшерін де айқындауға жәрдемін береді, қалыптасатын психикалық процестер мен қалып, қасиеттердің бәрін жүйелестіріп, ұйымдастырады.
Осы сеп-түрткі ықпалдар адам әрекет-қылығының қозғаушы күші, себебі, объектив заңдылықты қажетсінудің психикалық бейнесі. Қажетсінуден адам әрекет-қылығы белгілі түрге, формаға енеді.
Бірақ, әрекетке келтіруші ішкі субъектив ықпал бо-ла тұрып, сеп-түрткі іс-әрекеттің нақты сипатын анықтап бере алмайды. Қандай да бір белгілі сеп-түрткіге орай туындаған іс-әрекеттің қандай күйде болатынын мақсат анықтайды. Бір сеп-түрткі негізінде әрқилы мақсаттар қойылуы мүмкін. Сеп-түрткі жалпы әрекетке итермелесе, мақсат нақты қызметті белгілейді. Сеп-түрткі әрекетке келтіруші қажеттілікке байланысты, ал мақсат - әрекет бағытталған және сол әрекет барысында өнімге айналатын затқа байланысты.
Іс-әрекеттің мақсаты дегеніміз сол іс-әрекеттің болашақ нәтижесін күні бұрын санада (идеалды) болжау. Осы болжау, яғни мақсат, заң ретінде адам әрекетінің сипаты мен әдісін анықтап барады. Мақсат, сонымен, алдын ала бейнелеудің құралы. Мақсат жеке орындалатын қызметке тыстан келіп қосылмайды, оны сол әрекетті іске асырушы адамның өзі белгілейді. Бұл процеске нақты адамның оқу, тәрбие барысында игерген қоғамдық тәжірибесі қосылады. Белгіленген мақсат қызмет барысында іске асады.
Мақсаттар жақын арада іске асатын не ұзаққа көзделген сипатымен бөлінеді. Егер адам тек жақын мақсаттарды басшылыққа алса, оның іс-әрекетінің келешегі болмайды. Мұндай адамдар тар өрісті, үлкен қиындықтарға төзімсіз келеді. Ал үлкен, ауқымды себептерді жетекшілікке алған адам өз жұмысының ізгі, басты мақсатына жету жолында жақын мақсаттарды керекті саты, кезеңдік міндет деп қарастырады.
Мақсат - сеп-түрткі өте жетілген әрекет-қылық реттегіші болып қоймастан, сол әрекет процесіне араласатын психикалық құбылыстарды белгілі жүйеде ұйымдастырушы да. Осы мақсат пен сеп-түрткіге байланысты қабылдаудағы таңдамалылық, зейін ерекшелігі, жадтағы (естегі) қажет ақпаратты жіктеп алу т.б. іске асады.
Іс-әрекетті психологиялық талдаудың нәтижесінде сол әрекеттің объекті болған заттар, әрекет шарттары мен құрал-жабдықтарының адам басында бейнелік құбылысқа айналып, осы құбылыс өз кезегінде әрекетті орындауға қатысатын дене мүшелеріне қалайынша жетекшілік ықпал жасайтыны айқындалады.
Іс-әрекеттің санадағы жоспары мен оның нақты орындалу процесі арасындағы байланыстың іске асуын әлі орындалмаған әрекет нәтижесінің саналық бейнелену табиғатын білуден қоршаған дүниеде орыны бар құбылыстар заңдылықтары ашылады. Адам осы заңдылықтарды аша отырып, өз іс-әрекетінде қолданады. Бұл жағдайда сыртқы заттасқан әрекет ішкі саналық әрекетке ауысады. Сыртқы нақты іс-әрекеттің саналық ішкі әрекетке айналуы интериоризациядеп аталады.
Адам іс-әрекетінде сол әрекеттің ішкі және сыртқы мазмұны тығыз байланысқан. Сыртқы, затпен байланысты - қоршаған дүниеге ықпал етудегі адам әрекеті - ішкі (психикалық) әрекетпен анықталады да реттеледі.
Сыртқы заттасқан әрекетті әрдайым ішкі психикалық әрекеттің тысқы көрінісі (экстериоризация) деп қарастыру мүмкін, себебі адам өзінің нақты әрекетінде алдын ала санада жоспарланған ойды іске асырады. Сыртқы әрекет ішкі жоспар қадағалауында болады. Адам орындап жатқан әрекетін ойында бейне не ой түрінде қабылданған жоспармен салыстырып барады.