Түйсіктердің түрлері
Түйсіктер әртүрлі болады. Түйсіктердіңк барлық түрі органдарына сәйкес бөлінеді, олардың көмегімен түйсіктерді көру, есту, иіс, дәм, терң бұлшық ет, қозғалыс және органикалық түрлеріне бқлеміз.
Түйсіктердің органдары қайда орналасқанына және қайдан тітіркендіргішті алуға байланысты үш топқа бөлінеді: экстерорецепторлар, проприорецепторлар және интерорецепторлар.
Экстерорецепторлар организмнің сыртқы бөліктеріне орналасқан – оған жататындар көру, есту, иіс, дәмғ сипай сезу (тері) органдары жатады. Бұл органдарды кқп жағдайда сыртқа сезімдердің органдары деп атайды. Олардың кқмегімен біздің организмнен тыс жатқан заттар мен құбылыстардың қасиетерін бейнелейді. Түйсіктер бұл органдарға сәйкес (көру, естуғ және т,б) экстерорецепторлар деп аталады.
Проприорецепторлар бұлшық еттерде, сіңірлерде, буындарда орналасқан. Бұл органдардың көмегімен біз әртүрлі қозғалыстарды және біздің ағзамызды, оныңк жекелеген мүшелерін түсінеміз. Осы түйсіктер проприорецепторлар деп аталады. Бұл түйсіктер – бұлшық ет, қозғалыс (кинестетикалық) және тепе-теңді (статикалық).
Интерорецепторлар дененің ішкі органдарында ішек-қарында өкпеде орналасқан. Ол рецепторлардың кқмегін ас қорыту, тыныс алу, қан айналысы және т.б ішкі органдарда тітіркендіргіштердің әсерімен алынатын түйсіктер және т.б айтады. Бұл түйсіктер интерорецепторлар деп аталады. Олар негізінен органикалық түйсіктер.
Көру түйсіктері
Көру түйсіктеріне түсті және жарықты білдіретін түйсіктер жатады. Біздің түсінетін түстеріміз хроматикалық және ахромаикалық деп екіге бөлінеді.
Хроматикалық түстерге кемпірқосақтың түстері жатады: қызыл, сары, жасыл, көк, қара кқк, күлгін. Бұл түстердің арасында хроматикалық түстердің белгілері кездеседі.
Ахроматикалық түстерге ақ, қара және олардың арасында орналасқан барлық қоңыр түстер жатады.
Көру түйсігінің органы көз болып табылады. Ол негізінен көз алмасынан және одан шығатын көру жүйкесінен тұрады.
Көз алмасы үш түрлі қабаттан тұрады: сыртқы, тамырлы, торлы.
Сыртқы қабаты – белокты,алдыңғы бөлігі ашық шығыңқы аясына өтеді. Сыртқы қабаттан кейін тамырлы қабат орналасқан, оның алдыңғы бөлігі түсті қабат деп аталады. Түсті қабаттың түсуіне қарай біз көзімізді көк, қара,қоңыр және т.б деп атаймыз. Түсті қабаттың ортасында – қарашық орналасады, ол арқылы көздің ішіне жарық өтеді. Қарашық кеңейіп және тартылып отырады, ол жарықтың күшіне байланысты. Үшінші қабаты – торлы қабат көз алмасының бүкіл бөлігінің доғары жағын алып жатыр.
Қарашық пен түсті қабаттан кейін екі жақты іспектеу келген анық дене - хрусталик орналасқан, онда жарық сәулелері жинақталады, сынады және оның нәтижесінде торда бейнелеу пайда болады. Қастың бұлшық еттерінің арқасында хрусталик бірде ерекше тегіс болады да, бірде іспектеу келеді. Көретін зат қашықтаған сайын хрусталиктүгелге дерлік тегіс болады, ал зат жақындаған сайын хрусталик шар тәріздес түрде болады.
Көз алмасының барлық іші хрусталик пен торлы қабаттың арасы ерекше ашық, сұйық затпен толтырылған, оны әйнек тәріздес дене деп атайды. Түс және жарық түйсіктерін алу үшін тордың атқаратын мәні орасан зор. Торда көру жүйкенің тармақтары орналасқан. Бұл тармақтар ерекше жүйке жасушаларының таяқшалар және шақшалармен аяқталады. Адам көзінің торынтда 130 миллионға тарта таяқша мен 7 миллион шамасында шақша кездеседі.
Шақшалар әлсіз сезімтал келеді, шақшалардың көмегімен тек ғана күндізгі ашық жарықта көре алады. Бірақ олар сәуле торында бірыңғай орналаспаған. Шақшалар сәуле торының ортасында орналасады да шеттеген сайын оның саны азая түседі. Ал таяқшалар сәуле торының шеттерінде болады да ортаасына жақындаған сайын тіптен азаяды. Шақшалардың көмегімен хроматикалық түстерді түйсіну іске асады. Сондықтан да шақшаларды к.ндізгі түстерді кқру құралы деп атайды.
Таяқшалар, керісінше, жарыққа ерекше сезімтал келеді, олардыңк көмегімен біз түнде, қараңғыда және жалпы әлсіз жарықта көре аламыз. Таяқшалар – қараңғыда көру құралы болып есептеледі.
Таяқшалар ахроматикалық түстерді ажыратуға ббейімделген болса, шақшалар неше түрлі хроматикалық түстерді ажыратуға бейімделгендігін аңғару қиын емес. Қараңғы түскенде біз түстерді ажырата алмаймыз. Бұл заңдылық бойынша түстерді ажырата алмайтын адамдардың көздерінде шақшалар әрекет етпейді. Олар тек таяқшалар арқылы көреді. Ондай адамдар ымырт түскенде тауық сияқты ештеңе көрмейді, не қте нашар көреді. Мұны «тауық соқырлығы» дейдә. Мәселен, күндіз ғана көретін тауық, есіртке, жылан, кептер сияқты жануарлардың көзінде таяқшалар болмайды да, т.нде ғана көретін байғыз, үкі, жарқанат, кірпі сияқтылардың көздерінде шақшалар болмайды.
Әрине, басқа түйсінулер сияқты кқру түйсінуінде де кемшіліктер кездеседіү соынмен қатар көздің ауруы және оның кейбір физиологиялық кемшіліктері қалыпты көру үдерісіне ісер етедіү
Мәселен, кейбір адамдар заттардың түстерін ажырата алмайды, көбіне олар қызыл түс пен жаыл түсті кқрмейді. Мәні, көзінде осындай кемшілігі бар адамдарды дальтонистер деп атайдыү Бұл типтегі адамдар қызыл түс пен жасыл түсті сары түс деп қабылдайды.
Сонымен қатар көру түйсігінің кемшіліктеріне кейбір адамдар жақыннан жақсы көреді де, алыстан кқрмейді, ал енді біреулері жақыннан нашар кқреді де, алыстан жақсы кқреді.
Жақыннан көрушілікке де арнаулы көзілдіріктерді пайдалану қажет.
«Түстерге соқырлық» хроматикалық түстерді түйсіне және ажырата алмаудан аңғарылады. Кейбір адамдарда толықтай хроматикалық түстерге соқырлық кездеседі. Барлық түстерді ахроматикалық қоңыр түс ретінде түйсінеді.
Статистикалық мәліметтер бойнша түстерге соқырлық ер адамдардың 4 пайызында және әйелдердің 0,5 пайызында кездеседі. Соқырлық қызыл және жасыл түстерге жиі кездееді. ал күлгін түстерге соқырлық сирек болады.
Түстерге соқырлықтың себебі шақшалар жұмыс істемейді, істесе де жеткіліксіз істейді. Жарыққа түстерге соқырлық, әртүрлі жануарлардың кқру органдарын арнаулы зерттеулер дәлелдегендей, шақшалар мен таяқшалар құралының жеткіліксіз жұмыс стеуіне байланысты.
Алыстағы және жақындағы заттарды көздің торына дұрыс бейнеленду үшін көздің хрусталигі бірде томпайып, бірде жалпайып отыруы керек. Зат жақындаған сайын ол томпая түседі, зат алыстаған сайын ол жалпая түседі.көздің мұндай әрекетін аккомадация (латын сөзі, қазақша «көз үйрету» мағынасында) деп атайды. Екі көз бір көздей болып бірлесіп әрекет етеді, заттың суретін көздің сары дағына түсіру үшін олар кқрінетін заттарға қарай бұрылады, мұны конвергенция (латын сөзі, қазақша «жақындату» мағынасында) дейді.
Бір көзбен кқруді – монокулярлық кқруғ екі көзбен көруді бинокулярлық көру дейді. Бүкіл сырттан келетін ақпараттың 90 % пайызы көру түйсіктері арқылы қабылданды, тек қана 9% -ақ пайызы есту түйсіктері арқылы қабылданатын болса, қалған 1% пайызы басқа түйсіктері арқылы іске асатндығын психологтар дәлелдеген болатын.
Кейбір мәліметтерге қарағанда, адамның көзі жарты миллионнан астам түстердің реңін ажарта біледі. Біздіңк тілімізде барлығы 300-ге тарта түстердің аттары кездееді. Олардың көмегімен қоршаған дүниеден бояудың барлық байлыңын беру м.мкін емес.
Сезім органдарының оның ішінде көру, есту түйсіктерінің адамның қмірінде атқаратын рөлі зор. Мәселен, көру, есту түйсіктерінен туғаннан айырылған адамдарда өмір барысында ол түйсіктердің қызметін сипа сезу, тактилдік, діріл түйсіктері атқаратындығын көзі көрмейтін, құлағы естімейтін адамдардың өмірінен нақты мысалдар келтіру арқылы көзімізді жеткізуге болады.
Бір кезде есімі әлемге танымал болған дарында дефектолог-ғалым, психолог ғалымдарының кандидаты, ерекше тағдардың иесі, Ольга Скороходова балалық шағында көз бен құлақтан айырылды, бірақ, орта және жоғары білім алды. Бірнеше ғылыми-психологиялық және әдеби еңбектердің авторы, көру және есту органдарынантолық айрылуына қарамастан, бұл еңбектер әлемдікғалымдардың арасында ерекше қызығушылық туғызды. Оның негізгі еңбектеріне: «Мен қалай қоршаған дүниені қабылдаймын және қабылдаймын» (1947) ; «Мен қалай қоршаған ортаны қабылдаймын және елестетемін» (1954-1956) ; «Мен қалай қоршаған ортаны қабылдаймын, елестетемін және түсінемін» (1972).
Ол XVII халықаралық психологтардығ конгресінде (Москва 1966 ж) сөлеген сөзінде былай деген еді.
«Көру және есту органынан айырылған адам қолмен мүсінді ұстап көре алады. Осыдан өзі қанағаттанғандық сезімге бөлінеді. Мен бұрын да қолдыңк көмегімен ерте кездің жиһазын, киімдерін, өткір бұрыштармен аяқталатын терезелерін, фигуралар мен әртүрлі макеттерді сезіп қабылдау туарлы жазған болатынмын. Осының бәрі көзі көрмейтін, құлағы естімейтін адамға эстетикалық тұрғыдан қабылдауға мүмкіндік береді. Біз жердің, шөптердің, гүлдердің хош иісін, теңіздің немесе өзеннің иісін, егер олар жақын болса, түйсінеміз.
Музыканы тыңдау үшін ойнап отырған адамның музыкалық аспабына қолымды қойғанда, пырылдап ұйықтап жатқан мысықтың мойнына саусақтарымды салсам, мен одан ләззат аламын». Сол сияқты ол найзағайдың қалай күшті күркіреген дыбысын, теңізге шомылу кезінде толқындарды вибрация (діріл) арқылы қалай түйсінетіндігін, одан қандай ләззат алатындағы туралы тебіене айтқан болатын.
Сол сияқты Ольга Скороходова түсті ажырату, кеңістіктегі суреттерді, жануарлар туралы түсініктерді қалай елестететіндігі, оның таңғажайып сыры туарлы тебірне жазды.
Есту түйсіктері
Есту түйсіктері – бұл дыбыстарды түйсіну. Дыбыстар екі түрге бөлінеді: музыкалық дыбыстар (әннің әуендері, музыкалық аспаптардың дыбыстары) және шулы дыбыстар (сылдырлау, ысқырық, тарсылдау, гүрсілдеу, ұрғылау және т.б) Дыбыстар қарапайым және күрделі болып бөлінеді. Қаарпайым дыбыстар тон деп аталады (немесе макродыбыстар). Музыкалық дыбыстар күрделі болып келеді, олар бірнеше тоннан тұрады. Осы тондардың бірі негізгі болып табылады және дыбысының биіктігі мен күшін анықтайды, басқалары – қосымшалары болып саналады, олар обереон деп аталады. Оберондар белгілі бір биіктіктегі әртүрлі аспаптардан шыққан дыбыстардың, гитарадан. Бұл дыбыстардың ерекшелігі тембр деп аталады.
Сөйлеу дыбыстары музыкалық дыбыстардан (негізінен дауыссыздар) және бқлімнен тұрады: сыртқы, орта және ішкі құлақ.
Сыртқы құлақ құлақ қалқанынан және дыбыс жолдарынан тұрады. Сыртқы құлақ пен ортаңғы құлақтың арасында жыртылмайтын, берік даыл жарғағы бар. Ол түрлі ауа толқындары келіп тигенде өзінше тәрбеліп отырады. Орта құлақ ауыз және мұрын қуысымен ерекше арна арқылы байланысқан.
Ішкі құлақ бір-бірімен байланысты 3 бөлімнен тұрады: ішкі құлақтың жоағарғы бөлігі үш жарты дөңгелек арнаны құрайды, орта бөлігі – камерадан, төменгі бөлігі – улиткадан тұрады. Барлық ішкі құлақтың үш бөліктері ерекше сұйық зат эндолимфамен толықтылырлған. Ішкі құлақтың негізгі бөлігі улитка болып табылады. Улитканың іш жағында Кортиев органы орналасқан.
Естудің мидағы орталығы бас ми қабығының маңдай бөлігінде орналасқан.
Есту түйсіктерінің физикалық себептері денелердің дыбыстарының тербелістерімен пайда болатын әуе толқындарының қозғалысы болып табылады. Музыкалық дыбыстар толқындардың кезеңмен, ретмикалық қызғалыстарының нәтижесінде пайда болады, ал шулы дыбыстар толқындардың біркелкі емес қозғалысының негізінде іске асады.
Дыбыстартың биіктігі негізгі тоның биіктігімен анықталады. Тонның биіктігі уақыт өлшемінде дыбыстық толқындардың жиілігіне тәуелді. Тербелістің жиілігі неғұрлым көп болса, соғұрлым түйсінетін дыбыс жоғары болады.
Адам құлағының тонды түйсіну қабілеті бір секундына 16-20 –дан 20000-22000-ға дейінгі тербелістің аралығын қамтиды. Құлақ секундына 1000 тербелістегі ерекше бір дыбыстарға сезімтал келеді.
Мәселен, есту түйсігінен айырылған адамдарда діріл сезгіштігі күшті дамыған болады, олардың ішінде кейбіреулері музыканы тыңдай алады. Бұл жағдайда олар қолдарын музыкалық аспаптың үстіне қояды немесе арқасымен оркестрге бұрылады. Осындай принципте саусақтарының көмегімен дыбысты қабылдау жүйесі құрылған болатын. Дыбыстың әсерімен пайда болған тербелістерін айыру саңырауға саусақтарының терісімен «тыңдауға» мүмкіншілік береді.
Белгілі дефектолог-ғалым Ольга Скороходованың көзі көрмейді, құлағы естімейді. Міне, осыған қарамастан, ғылыми-зерттеу жұмысымен айналысып, Москваның дефектология ғылыми-зерттеу институтында аға ғылыми қызметкер, педагогика ғылымдарының кандидаты, бірнеше ғылыми еңбектің авторы 70-жылдары бұрыңғы КСРО Педагогикалық ғылым академиясыныңк Дефектология ғылыми-зерттеу институтында Москвада белгілі психолог-дефектол ғалым Ольга Скороходовамен кездесу сәті түсіп, 2 сағаттық дәрісін тыңдадық. Оның көзі көрмесе де, құлағы естімесе де күрделі классикалық музыкалық шығармаларды саусақтары арқылы «естуіне» қалай қайран қалмасқа!!
О.И. Скороходова «Мен қалай қоршаған дүниені қабылдаймын және елестетемін» деп аталатын тамаша еңбегінде өзінің өмірі, көру және есіту сезімінен айырылған адамның өмірі туралы өз тәжірибесін тебірене баяндаған болатын. Сипай сезу арқылы қоршаған дүниені қабылдай отырып. Ол жоағыр мәдениетті адам деғгейіне жетті. Демек, бірнеше сезім органдары істен шыққанда, адамныңк мы, оныңк жүйке жүйесі жаңа жағдайға бейімделеді және қалған сезім органдары күшті дами түседі.
«Соқырдың көруі» , «Саңыраудыңк естуі» сөз тіркестері бір қарағанда мағынасыз сияқты көрінгенмен, бірақ бұл олай емес. Өмірде көп кездеседі, адам көзінен немесе құлағынан айырылады, ол кей жағдайда екеуінен бірдей кеміс болады. Осындай жағдайда оны қоршаған ортада бағдарлаудан, өмір сүру және еңбек ету мүмкіншіліктерінен айырылды деуге бол ма? Олай емес.Басқа сау сезім органдарының сезгіштігін дамыту белгілі деңгейде көз бен құлықтың жұмысының орнын толтырады. Бұл туралы көптеген мысалдар келтіруге болады. Мәселен, көзінен айырылған адам мүсіндеу өнерімен айналысып, тамаша жетістіктерге жеткен, оларда сипай сезу органдары ерекше жетілгендіктерін аңғартты.
Музыкалық шығармаларда сыбызғыда орындау жоғары есту дыбысыныңк дамуын қажет етеді, ал сыбызғышыларда ол пианистерге қарағанда ерекше дамыған.
Мәселен, тәжірибелі ұшқыштар есту түйсігі арықылы ұшықтың двигателініңк айналу санын өте жаңіл анықтай алады. Олар минутына 1300-ден 1340 айналымды еркін ажырата білед. Көрсетілген мысалдардан біздіңк түйсіктеріміз өмір жағдайыныңк әсерімен дамитындығын аңғару қиын емес.
Иіс түйсіктері
Иіс органдарына ауыз қуысының жоағыр бөлігінде орналасқан иіс жасушалары жатады. Иіс анализаторы үшін тітіркендіргіш болып табылатын иіс шығатын заттардың бөлшектері ауыз қуысына ауамен бірге енеді. Иістер өз сапасы жағынан көптеген және әртүрлі болып келеді. Жинақталған иістің жіктелуі әлі де жасалған емес. Иістер көп жағдайда заттар бойынша аталады, мәселен сиреннің иісі, гүлдің иісі, нанның иісі, алманың иісі және т.б. Күнделікті жағдайда иістер жағымды және жағымсыз болып бөлінеді.
Иіс заттары мен сезгіштік жүйкенің қозуы бас миға беріледі, біз әртүрлі иістерді түйсінеміз. Дәм сезу орталығы бас ми жартышарының төменгі бөлігінде орналасқан. Иіс шыққан заттар иіс газ тектес жағдайда жасушаларына әсер етеді және химиялық реакция жолымен оларды тітіркендіреді. Барлық иіс шығатын заттар буланып, ауаға тарайды және ериді.
Газ тәріздес иісті заттар аумен бірге мұрын қуысына енеді, оны біз жұтамыз.
Иіс пен дәм айыру түйсіктері адамның дүниетану үдерісінде де, жалпы психикалық әрекетінде де она елеулі орын алмайды. Ал жануарлардың әсіресе дамудың төен сатысында тұрған организмдердің тіршілігінде (тамақ табу, яғни шағылысу) ерекше орын алады. Бұл түйсінудің соқыр, саңырау, сақау адамдардың тірлігінде маңызы ерекше.
Белгілі ғалым, соқыр, әрі сңырау О.И.Скороходованың айтуынша, ол иіс түйсінуін көзі көретіндер көзді қалай пайдаланса, мен солай пайдаланам деген екен. Ольга Скороходова иісі бойынша белгілі жерлерді анықтайды және таныс адамдарды танып біледі.
Дәм түйсінулері.
Дәм түйсінулеріне тәттіні, қышқылды, ащыны, тұздыны, түйсіну жатады. Осы негізгі дәм түйсінулерін басқа жинақталған жіктелу жоқ көптеген әртүрлі дәм түйсінері болады. Дім түйсінулері иіс түйсінулері сияқты белгілі дәмге тән заттар мен құбылыстар бойынша аталады. Мәселен, біз сүттің, майдың, еттің, нанның және т.б. дәмі туралы айта аламыз.
Дәм түйсінулерінің органына тілдің жоғары жағы мен таңдайдың жұмсақ бөлігі жатады. Тілдің сілекей бөлігінде ерекше дәм оталықтары орналасқан. Дәм айырудыңк табиғаты иіс түйсінуінен күрделірек болып келеді.
Дәм түйсіктерініңк динамикасыныңк ерекшелігі олардыңк асқа деген организмнің қажеттілігімен тығыз байланысты. Адам аш болғантда дім сезгіштігі арта түседі, тойғанда азаяды.
Ерекшеліктері бойынша әртүрлі дәм түйсіктері тілдің жоғары жағына бірдей емес орналасқан. Негізі немесе тілдің артқы бөлігі ащы дәмге ерекше сезімтал, ал шеттері- қышқылға. Тілдің ортаңғы бөлігі дәм түсіктеріне сезімтал емес. Ескерте кету керке, дәм аппаратының ми орталықтары иіс орталықтарына жақын орналасқан. Дәм түйсіктері заттардыңк химиялық қсиеттерінен пайда болады. Иіс және дәм түйсіктерініңк арасында тығыз байланыс бар. Дәм және иіс түйсіктері сезім органдарына химиялық тітіркендіргіштердіңк әрекетінің нәтижесінде ұйымдасады. Мәселен, жоағыр деңгейде дәм, иіс түйсіктері шайдың, сыраның, шараптың, темекініңк сапасын анықтайтын дегустаторларда дамыған.
Тері түйсіктері
Тері түйсіктеріне түйсіктердіңк екі тобы жатады: сипай сезу және температуралық.
Бұл түйсіктердіңк тері түйсіктері деп аталуының себебі, осы түйсіктердің аяқталған жүйке аппараттары (репепторлар) теріде және біздіңк ағзамыздыңк сілекей қабықтарында орналасқан.
Сипай сезу түйсіктері – бұл түйсіктер сипай сезу немесе тактилдік түйсіктер, сонымен қатар тегістік және бұдырлық түйсіктер. Сыртқы тітіркендіргіштің күшеюінен денеге тию түйсігі қысым түйсігіне көшеді, ал тітіркендіргіштің одан әрі күшеюінеде қысым түйсігі ауыру түйсігіне айналуы мүмкін.
Тері сезгіштігінің барлық түрлері контактылық сезгіштікке жатады. Тері сезгіштік адамныңк бүкіл денесіне бірдей емес бөлінген. Тері рецепторларыңк ерекше көп жинақталуы – алақанда, сасақтардың ұштарында және еріндерде.
Сипай сезу түйсіктерінің шақыратын сыртқы және физикалық себептеріне қандай да болмасын заттардыңк теріге тиюі болып табылады. Бұл жағдайда сипай сезу сезгіштігі біршама артады. Сипай сезуде қол және қолдың саусақтары ерекше үлкен рөл атқарады. Адамныңк қолы мен оның саусақтары қоршаған дүниені тануда сипай сезудіңк арнаулы органы қызметін атқарады.
Мәселен, көзі көрмейтін, құлағы естімейтіндігіне қарамастан, белшгілі ғалым Ольга Скороходова қоршаған дүниені сипай сезу арқылы, яғни қолдың саусақтары немеес алақаны арықылы қызыл және жасыл жарықты түстерді ажырата білгендігін айта кеткен жөн. оның көру, есту, сезім органдары істемегенмен, сипап сезу тері түйсінулерінің күшті дамығандығын мысалға келтіріп айтуға болады.
Температуралық түйсіктерге жылылық пен салқындылық түйсіктерін жатқызуға болады.