Еңбек ақы төлеу түрі
Еңбек ақы төлеу автомобильдік көлікте негізгі екі түрі қолданылады — келісімді және мерзімді.
Ақы төлеу келісімді түріне қызметкер еңбек ақы төлеу мөлшері орнында болады түзу санның тәуелділіктер және дайындалған сапаның оларға өнімнің. Дайындалған өнім бірлігінің артынан немесе орындалған жұмыс бірлігінің артынан анықталған келісімді бағалаулар негізінде мыналар жанында еңбек ақы төлеуді есептейді. Келісімді бағалаулар уақыттардың өңделген нормаларының негізінде қондырады және орындалатын жұмыстардың әрбір түріне арналған өңдіру нормаларының. Ұтыс тігудің сағаттық бөлумен оларды анықтайды үшін өңдіру анықталған сағаттық нормасына жұмыстардың тап осы категориялары немесе көбейтумен сағаттық өнім бірлігіне уақыттардың анықталған нормасына ұтыс тігудің.
1) Көліктен жүк тасымалдауда еңбек ақы төлеудің негізі екі шарты бар-жасалған жұмыс және сағат – уақытпен.Жасалған жұмыс шарты бойынша жұмысшының еңбек ақы төлеу көлемі,жасалған жұмысқа және сапасына байланысты болады.Осыған байланысты жасалған жұмыс есептеу көрсеткіші бойынша еңбек – ақы есептеу дайын болғанөнімнің бірлігі немесе жасалған жұмыс бірлігіне байланысты болады.Жасалған жұмыс көрсеткішінің бағасы екі түрде белгіленеді.Уақыт мөлшер көлемі және істелген жұмыс көлемі-әр жасалған жұмысқа байланысты.
Оларды осы жұмыс көрсеткіш дәрежесіне байланысты, уақыт көлеміне бөлу, осы белгіленген уақыт көлеміне немесе уақыт көлемін осы атқарылған жұмыс көлемін,өндірілген өнім бірлігіне көбейту арқылы анықтайды.
Төлем ақының келісімді түрі,тікелей келісімді –жоғарылатылған озық және келісімдісиақылық болады.
Жұмысшыға тікелей еңбегіне қарай жолақы мына жағдайда төленед:өндірілген өнімнің барлық көлемі,шартты атқарылған көлемге қарамайды.
Озық - еңбегіне қарай еңбек-ақы төлеу,бір күнде өндірілген өнімнің тәуелсіз бағасына қарап есептеледі.Берілген уақытта өндірілген арттық өнім жоғары есеп көрсеткіш бойынша төленеді,ол берілген уақыттағы өндірілген арттық өнімге қарамайды.
Жұмысшының еңбегіне қарай сый-ақы төлеу жасалған арттық жұмыстың жоғары сапасына байланысты.Ол алатын жолақының үстем ақысы арттық қосындылары болып тадылады.
Берілген уақытта барлық жасалған жұмыс көлемі аккордық еңбек ақы төлеу болып табылады.
Көлікпен жүк тасымалдауда уақытпен,сағатпен еңбек ақы төлеу кең тараған.Бұндай еңбек ақы төлеу әсіресе автобус және такси – көлік жүргізушілеріне және осы саладағы басқа да көлік жүргізушілеріне төленеді.Ал жұмысты жоспарлау және қадағалау, қиын жерлерде,мысалы: (шаруашылық тасымалдауда),немесе сапалы жасалған жұмыс көбірек жерде.
Мысалы: көлік жөндеуде және техникалық қызмет көрсету орталықтары.
2) Жай сағатпен және сағат –сыйақы төлеу тәсілдеріде қолданылады.Жай уақыт-сағатпен жұмысыға еңбек-ақы төлеу олардыңатқарған жұмыс уақытына және орасан зор еңбегіне байланысты.Жұмыскер уақыт-сыйақы еңбегінің ақшасын жасалған уақыт көлеміне және қосымша жасалған сапалы жұмысқа сыйақы арқылы алады.Немесе уақытында атқарылған тапсырма Басқа да өндірістік көрсеткіштері үшін де ала алады.
Мекеме және еңбек ақыны жоспарлау еңбекті міндетті түрде төлеуді қамтамасыз ету керек,өндірістің алға басуын,жаңаруын,еңбек өнімділігінарттыру,жұмысшының өз еңбегінің жемісін көру үшін ынталандыру,еңбек ақының орташа тұрақтылығын қамтамасыз ету және сақтау болып табылады.Еңбекті дұрыс төлеуді қамтамасыз үшін техникалық мөлшерлеуі аса маңызы бар,негізсіз мөлшерде еңбекті төлеуді арттыру мүмкін емес.Кең көлемді өндірісті жоспарлауды жаңарту үшін,еңбек өндірісінің өсу қарқыны еңбек ақы өсу қарқынынан озық тұру керек.
Еңбекті қаржыландырудың екі түрі бар.
-жалпы мемлекеттік еңбек ақы қоры және жартылай табысты мекеменің басқаруына аудару.
-мөлшерлік бағаны төлеу еңбекақы кепілі болып саналады.Еңбекті төлеудің екі мөлшерлі тәсілі қолданылады:мөлшерлі өсу және қалыпты.
Мөлшерлі өсу тәсілінде еңбек төлеу қоры барлық еңбекті төлеудің жылдық қоры және өсуі (кемуі)өнімнің өндіріс көлемі көрсеткішке,еңбек өнімділігін арттыруды есептеу болып табылады.(АТП)Бұндай көрсеткіш көлік - жүк тасымалдау мекемелерінің кірісі болып табылады. Бұл рәсімдеу тәсілі еңбек ақы қоры мөлшерінің ыдырамауына жол бермейді, былтырғы жылдан негізгі қорда қалған, ал ақырында өсу (кему) еңбек ақымен байланысты.
3) Қалыпты тәсілде еңбек ақыны мөлшерін тағайындау өнімнің бірлігіне –1р жалпы құнының кірісі болып табылады.Мөлшерде тағайындауда еңбектің өнімділігінің қажеттілігі және экономикалық қалыптасу айырмасы және орташа еңбек ақы ортасы,еңбек өнімділігі болып табылады.
Рыноктық тәсілде еңбек ақының шаруашылық қоры жұмысшылардың жалпы санына байланысты болмайды.Жұмыс күшін қысқарту арқылы үнемделген қаржы жұмыскерлерді қосымша марапаттаудың көзі болып табылады.
АТП мекемелерінің басшылары профсоюз мекемелерімен келісе отырып,нақтылықты талаптар және жұмыс шартын,еңбек төлеу қалпына келтіру (жүргізушілер үшін және басқа жұмыскерлер) өндіріс өнімін арттыратын, белгіленген еңбек ақы қоры. Мысалы: аккордтық еңбек төлеуі басқа жұмыскер топтарына жұмысты тіпті тез аяқтауы үшін қолдануға болады. Керек жағдайларда басқа сала мамандарын қосымша жалақымен біріктіруге болады. Бұл жұмыс күшінің қысқартылуынан шыққан амал болып табылады. Түскен қаржының артығын көлік жүргізушілеріне басқа саладағы жұмыскерлерге сый ақы ретінде беруге болады.
Көлік жүргізушілерге,кондукторларға сағаттық тариф бойынша біргелкі еңбекке қарай және сағатпен жұмыс атқарғандарға қосымша төлем жасалады.
4) Уақыт тарифы ІІІ классты жүк таситын жүргізушілерге,арнайы қондырғылары бар көліктер жүргізушілеріне, үш түрлі топтағы көліктерге, олардың көлеміне байланысты, және тоғыз топтағы жүк көтеруіне байланысты болады. Бұл жұмыстың ауырлығына, қиындылығына, зияндылығына және басқа ерекше қиындықтарға жүгізушілердің еңбек дифференциясы қарастырылған.
Бірінші группаға борттық автоколіктер, ал екінші группаға көбінесе арнайы және арнайы дайындалған автокөліктер (жүргізушілер қиындығы және жұмыс істеу кезіндегі қосымша механиздер,даму және құралдар ескеріледі) ал, үшінші группаға зиянды және ерекше міндетті қажет ететін арнайы автоколіктер жатады.
Жүк автокөліктерінің жүргізушілеріне арнайы ашық таулы аймақта көмір өндіруші,сланцылы, рудалы, металлургиялық, химиялық өнеркәсіптер, көмір шламдары және қалдықтары радиоактивті қалдықтар, тарифтик жобаның 15% құрайды. (жұмыс күшінің қуатына байланысты).
Автобус жүргізушілерінің тарифтік ставкасы гибариттық автобустың ұзындығына байланысыты. Жұмыс ауқымының көлеміне, қиындығына байланысты линияларда 500 астам жұмысшы істеиді. 2 кластағы автобус жүргізушілері тағайындалады және сағаттық тариф 2кластағы жүргізушілерге қарастырылған.
3 кластағы жүргізушілерге,жеңіл автоколік жүргізушілеріне ( соның ішінде арнайы жүргізушілер) автокөліктің класына және мотор объемына байланысты ставкалар қарастырылған. 2 кластағы жедел-жеәрдем жүргізушілеріне жіне жеңіл операторлық автокөліктерге арнайы сигналдармен жабдықталған автокөліктерде арнайы жоғарғы тариф қарастырылған, себебі жоғарғы жауапкершілікпен қарауы керек.
Автокөлік жүргіушілерінің кластына байланысты тарифтік төлем істелген жұмысы үшін төленеді. Мынадай көлемде:
- 2- класқа жүк машиналарына және жеңіл автокөліктерге- 10%
- 1 –кластың жүргізушілеріне -25%
- автобуста жұмыс істеитін 2-кластың жүргізушілеріне және жеде-жәрдем жүргізушілеріне жеңіл оперативтік автокөліктерге -15% қарастырылады.
Автокөлік жүргізушілерінің және арнайы жұмыс істеитін жүргізушілерге тарифтік ставка бойынша төленеді. Ал, ауыр жүк машинасының жүргізушілеріне шартты түрде еңбек ақы төленеді.Бұл жүйе бойынша бос уақытта артылған және артылмаған жүктер операциялары 1т артылған жүктің және 1ткм бағаланған қозғалыс бойынша төленеді. Еңбек ақы системасы бойынша 1ткм жүргізілген жолы және коэффициенті жоғары жүргізгендері қызықтырады.
1т жүкті тасмалдау бағасы:
ST=Cчtn-p/(qY60)
мұнда Cч- 3-группадағы жүргізушілердің тарифтік ставкасы.
tn-p-1т артылған және жүктердің уақытқа есепетелген операциясы, мин.
60- тасмалданған уақыттың минутқа есептелген коэффициенті.
1ткм, бағалауы:
St km= Cчtn /60
мұнда tn- 1 ткм мин істелген нормальдық уақыты.1 ткм уақытының нормасы.
tn=(tдв+tn-3)/(Vt q y B)
мұнда tn - автокөліктердің қозғалыс уақыты;
tn-3 - бастапқы және соңғы 1сағаттық уақыт арасындағы автокөліктер линиясы (жұмыс уақыты 18 мин).
Кондукторларға қызмет көрсету көрсеткіштеріне сәйкес класстар тағайындалады. Бұл класстарға бекітілген сағаттық уақытылысалымдар сәйкес келеді. Жүк және жеңіл автомобиль жүргізушілері , автобус кондукторы мен жүргізушілері жеке және әріптестік жұмыс нәтижелері байланысты сый ақылынады: еңбек өнімділігіне, кіріске, тасымалдауға байланысты айлық ,күндік , аусымдық жоспардың асыра орындалуы тізбектегі жұмыстың сағат санына байланысты, жоспардың орындалуы; қолданыс көрсеткіштерінің жақсаруы; жүк әкелу кестесі немесе қолғалу кестесінің орындалуы.Біліктілік пен жұмыс тәртібіне орай жөндеу жұмысшыларының жалақысын дифференциалдау үшін өзара байланысты бөліктердн тұратын тарифтік жүйе қолданылады: тарифтік салым, тарифтік тор және тарифті – білітілік анықтамалық. Тарифтік жүйе еңбек шарттарын, сапасын бағалауға мүмкіндік береді. І разрядты жұмысшылардың тарифтік салымдары еңбек ақының тарифтік жүйесінің негізгі элементі болып табылады.Ол бірлік уақытындағы жай жұмыстыңминимальді төлемін анықтайды және сағаттық , күндік болып бөлінеді. Бұл салымдар еңбек шартарына, еңбек ақының формасына және интенсивтілігіне байланысты, дифференциалданады. Тарифтік тор бірнеше тариф разрядтары мен оған сәйкес тарифтік коэффициенттің бірігуін ұсынады. Бір қалыпты жол тізбегінде жұмыс істейтін автобус кондуктарының еңбегінде жұмыс істейтін автобус кондукторының еңбегі уақытында қарай және уақытылы сыйақы жүйесімен төленеді. Ол жұмысшылардың еңбек ақысын біліктігіне байланысты дифференциалдауға мүмкіндік береді. Тарифтік санат жұмысшылардың біліктілігіне сәйкес, атқарылатын жұмыстың қиын деңгейін көрсетеді. Әр санатқа тағайындалатын тарифтік коэффициент көрсетеді: осы санатқа қатысты жұмыстың еңбек ақаының дәрежесін көтереді. Тарифтік тор еңбек шарттары мен мінездерін әртүрлі жұмыс шарттарына байланысты ескерілмегендіктен әртүрлі тарифтік торлар қолданылады: қызу жұмыс істейтін жұмысшыларға; еңбек шарттары зиян жұмыстарда; еңбек шарттары қолайлы жұмыстарда және де, келісімді жұмысшылар мен уақытылы жұмыскерлерге арналған тарифтік торлар бар. Жұмыстың тарифтандырылу мен жұмыскерлерге біліктілік санатарды тағайындау автотранспорт кәсіпорының жұмыскерлері үшін бірыңғай тарифті біліктілік анықтамалыққа сәйкес жүзеге асырылады. Автомобильді транспорт кәсіпорындағы жөндеу және техникалық қызмет көрсету мен айналысатын жұмысшылардың еңбегі уақытында қарай , уақытылы сыйақылы және келісімді болып төленеді. Техникалық қызмет көрсеткенде тапсырма мерзімінен бұрын және сапалы болса еңбек өнімділігінің жоспары асыра орындалса жөндеу жұмыскерлерін сый ақылайды. Автомобильдердің капиталды жөндеуімен және қоймаға берілетін бөлшектерді жасаумен айналысатын АТП жұмысшылары үшін еңбек ақының келісімді жүйесі қолданылуы мүмкін . Бұл жағдайда қолайлы және ауыр еңбек шарттары үшін алты санатты тарифтік тор қолданады. Көрсетілген жұмыскерлер категориялары үшін еңбек ақының келісімді жүйесі еңбек өнімділігінің жоғарлауына ықпал етеді. Басшылардың, АТП техникалық атқарушылары мен мамандардың еңбегін ақысын төлеу окладтың бірыңғай жүйесімен жүзеге асырылады: олар, жауапкершілік дәрежесі, жұмысшылардың біліктілігі, еңбек шарттары мен жұмыстың қиындығы,қызметтік окладтың сызбасында әрбір жұмысшының окладтың өлшемі бекітіледі ол жеке жұмыскердік сапасына, тәжірибесіне байланысты.
Халық шаруашылындағы еңбекті ұйымдастыруда кәсiпорын және ұйымдардың басшысының еңбекақысын келісім - шарттың негiзiнде төлеуге жаңа тұжырымдама жасалған. Келiсiм-шарт бойынша жұмыстың төлем ақысы жалдау элементi болып саналады. Келісім шартта басшының міндеттері және оның қабылданған шарттарды орындауға жауапкершілігі анық айқындалып көрсетілуі керек. Әр жіберілген кемшілікке экономикалық жазалау шаралары жұмыс істеуі керек. Екі жақтан да шартты бұзған кездегі санкцияларын анықтан алу керек және залалды өтеудi реттеу маңызды. Бұл барлық дәрежедегi жұмыс iстейтiндерге байланысты болады.
Қызметшiлердiң еңбек ақысын төлегенде бекiтiлген бiлiктiлiк коэффициенттерiнің мәні жоғары, сонымен бекiтiлген (кәсiпорын басшысының еңбекақысы немесе орташа еңбек ақысынақарағанда) еңбекақы төленеді. Формалар және еңбекақы төлеу жүйесi сонымен бiрге көпшiлiгiнде өз мәндерiн жоғалтады өйткенi , барлық шаруашылықтың жаңа шарттарында үлкен рөлдi еңбекақының есептеп шығару қағидасы емес , кәсiпорынның қарамағында салықтардың төлемiнен және бөлiп шығарудан кейiнгі табыстың үлестiрiлуi немесе пайданың қағидасыболып қалады.
Бюджеттiк саланың қызметкерлерi өзіне 18 дәрежелердi қосатын бiрыңғай тарифтiк тор бойынша төленедi. Дәреженiң жалақысы үкiметпен орнатылатын ең төмен еңбек ақыға тең. Қалған разрядтар разрядтың ставкаға коэффициенттерiн алады.