Дәріс. Слесарлық өңдеулерді дайындайтын операциялар
Белгілеу -бұл дайындаманың бетіне сызықтарды жүргізу бойынша дайындайтын бөлшектерді анықтайтын операция. Ереже бойынша, белгілеу жұмыстары, тексерілмейді, сондықтан оларды орындау кезінде болған қателіктерді көпшілікті жағдайларда дайын бөлшектерде білініп жатады. Технологиялық процесстен байланысты жазықты және кеңістікті белгіні танып біліп жатады.
Жазықтық белгіні -қалыңтырлы материалды және илемді пішінді өңдеу кезінде, ал сонымен қатар дайындамаларды, бір жазықта белгілеу сызықтарды жүргілетіндерді қолданады.
Кеңістікті белгі – бұл дайындамалардың бетіне белгі сызықтарды жүргізумен, сабақтас өзі арасында өзара орналастырылу операция.
Дайындамалардың бетіне әдістен байланысты контурды жүргізу үшін әртүрлі құралдарды қолданады, көбісі жазықтар үшін солай кеңістік белгі үшін қолданылады.
Белгілеу үшін негізгі аспаптармен сызбағыш, рейсмас, штангенрейсмас, белгілейтін циркүлдер және штангенциркүлдер, нүктелегіш қолданылады.
Сызғыш – бұлқұралдайындамалардың бетіне белгілеу сызықтарды жұргізу үшін өзіне ұсынылатын инструметальды көміртекті болаттан марка У10 немесе УПА 15..20о ұшталған бұрышпен шеті жұмыс бөлігінен тұратын металды сырық-(стержень). Сызықтарды жүргізу кезінде масштабты (өлшеуішті) сызғышты, (шаблон) -қимаүлгіні немесе үлгіні қолданады.
Рейсмас (2.2 сурет) және штангенрейсмас (2.3 сурет) дайындамалардың тік (вертикальных) беттеріне сызықтарды жүргізу үшін қолданады. Рейсмасты берілген өлшемге блоктың көмегі арқылы шеткі ұзындықтарды немесе тік масштабты сызықшаны 1 орнатады.
Белгілеу циркульдер (2.4 сурет) немесе белгілеуштангенциркульдер (2.5 сурет) бұрыштарды тең бөліктерге және доғаларды, шеңберлерді және кесінді бөліктерді жүргізу үшін қолданады.
Нүктелегіш - бұл инструметальды көміртекті болаттан марка У7А шыңдалған және 60о –қа ұшталған жұмыс бөлігімен тұратын металды сырық-(стержень) тереңдіктерді (нүктелегіштерді) белгілеу сызықтарды жүргізу үшін қолданады. Нүктелегішті жүгізу үшін ұру құралмен болып слесарлық балға қызмет көрсетеді. Тереңдікті талап етілетінге байланысты нүктелегіштің оның массасы 50 ден 200 г дейін тәуелді.
Кеңістікті белгілеу үшін айлабұйымдарды, белгіленетін дайындаманы нақтылы жағдайға мүмкіндік беретін оны белгілеу процесте және көмкеруге (ауыстыруға) қолдану қажет. Мұндай жағдайда келесі айлабұйымдарды: белгілеу тақталарды, призммаларды, сыналарды және жәшіктерді, сөремен бұрышты және домкраттарды қолданады.
Белгілеуішті тақталар жоғары дәлдікпен өңделгенді жұмыс бетті қолданады. Бұл бетте үлкен ауданда онда ептеген бөлімшелерге бет айырғыш ұзына бойына және көлденең ойыстарды орындайды.
Ірі габаритті белгілеуіш тақталарды арнайы тумбаларға жәшіктерімен құралдарды сақтау үшін орнатыды, ал үлкен емес өлшемді тақталарды – тікелей шеберүстеліне орнатады. Тақтаның жүмыс беті жазықтықтан түбегейлі ауытқуларды алуға тиісті емес.
Белгілеу призмалар (2.6- сурет) біліктерді белгілеу үшін қызмет көрсетеді.
Белгілеу жәшіктері (2.7- сурет) бекіту және орнату үшін күрделі пішіндерді дайындамаларды қажетті жағдайларда қолданады.
1 – тік масштабты сызғыш;
\2 – тік бағанада бекітілген, сызғыш
2.2 - сурет.Рейсмас
1 – раманың шығыңқысы; 2,4 – ауыстырмалы аяқтар; 3- өлшеуіш аяқтардың ұстаушысы; 5 - нониус; 6 – жақтауша (рамка); 7 – штанга (қарнақ); 8 - негіз; b - өлшеу губкалардың қалыңдығы; h - өлшенетін тесіктің тереңдігі немесе шығыңқының биіктігі
2.3 – сурет. Штангенрейсмас
2.4 - сурет. Бергілейтінциркуль: а -қарапайым; б – серіппелі ( пружинный) 
1 – штанга (қарнақ); 2 - өлшеу және белгілеу үшін еріндер (губки); 3 – жақтауша (рамка); 4 – жақтаушаны бекіту үшін бұранда (винт); 5 - нониус; 6 – рамканы орынауыстыруға дәлді үшін құрылғы; b- өлшеу еріндерді (губок)қалыңдығы
2.5 - сурет. Белгілейтін штангенциркуль
Белгілеу сыналарды егертік жазықтықтарда болмашы шектерде белгілейтін дайындамаларды реттеу қажет болған жағдайларда қолданады.
Сөремен бұрыштықты жазықтықтар үшін сияқты, сонымен бірге кеңістікті белгілеу үшін қолданады. Бұрыштықтың сөресі белгілеу тақтаға кеңістік белгілеу кезінде дайындаманың өңделген жағы бойынша бекіті немесе белгілеуге оны орнату үшін қызмет көрсетеді.
I түр- біржақты; II түр –төртжақты;
h, hv h2, h3, h4 - V- тәрізді ойықтардың тереңдігі
2.6 –сурет белгілеуіш призмалар
а – жалпы көрініс; б – қолдану мысалы
2.7 -сурет. Белгілеуіш жәшік
Домкраттарды егер дайындама жеткілікті үлкен массалы болса және тік жазықтықта орын ауыстыруды қоятынды талап етілсе сол белгілеу сыналар мақсаттарда қолданады.
Белгілейтін беттерде белгілеу сызаттары айқын көрнекті болу үшін, оны алдын ала бояу керек. Беттерді бояу үшін материалдарды дайындаманың материалына және оның беттерінің күйіне байланысты таңдайды. Белгілеу кезінде өңделмеген беттерді бояу үшін суда бордың ерітіндісін қолданады, ал дайындаманың қара металдан өңделген беттерін – мыс купаросын қолданады. Тез кебетін эмальдар мен бояулар түсті және қара металдарды дайындамалардың өңдерген ьеттерін бояу үшін қызмет көрсетеді.
Оларды орындау сапасын жоғарылату және еңбексыймдылығын төмендету үшін координаталық- белгілеу машиналарды қолданады.
Шабу - бұл операция материал қабатын дайындаманың бетінен алу бойынша және кескіш құралмен металды балғаның көмегімен бөліктерге шабу (2.10 - сурет). Бұл әдісті қолданумен тек қана өңдеу жағдайда, егер дайындама металл кескіш станоктарда өңделмеген мүмкін болса қолданылады. Шабудың көмегі кезінде келесі жұмыстар орындалу керек:
■ дайындаманың бетінен металдың қабатын жою;
■ құйып алынған және соғылған дайындамаларда шеттерін және жиектерін шабу;
■ қалыңтырлы, тілінгенді және пішінді бөліктерге шабу;
■ қалыңтырлы материалда тесіктерді шауып алу;
■ майлаушы ойыстарды шағып алу.
Құралды ұштау бұрышы өңделінетін материалға байланысты таңдайды:
■ шойын, қола үшін - 70°;
■ болат үшін- 60°;
■ жездер, мыстар үшін - 45°;
■ алюминий қорытпалары үшін - 35°.
Жұмыс істеу сипаттына байланысты шабу кезінде қашауды (2.10,а-сурет), крейцмейстерді (2.10, б- сурет), бунақтарды (канавочники) (2.10, в- сурет) және балғаларды қолданады.
Қашау – материалды бөліктерге шабу барысында, қалыңтырды контур бойынша шабу, материалдың беттік қабатын тереңдікте кеңді беттерді шабу қолданады.
Крейцмейселдер –материалдың қабатың тар беттік қабатын шабу және тегіс бетті қисық сызықты бетті шауып өтуде қолданылады.
а -қашау; 6 -крейцмейсель;
в – бунақтауыш ( канавочник)
2.10 - сурет Шабу үшін құралдар:
Бунақтауыштарды пофильді бунақтарды (дөңесті және ойысты) қисық сызықты беттерде қолданады.
Балға – кесу кезінде кесу күші үшін қызмет етеді. Балғаның соққы бөлігі кватратты және домалақ пішінді болады. Балғаның кесу күштері шамасына байланысты әртүрлі массалы болады -0,5 кг және одан жоғары.
Кесу құралын қайрау қайрау станоктарда жүзеге асырады (2.11,а- сурет). Құралды 3 көмекшіге қойып, ақырын, жеңіл басыңқырап, бойымен айналдырып ажарлағыш дөңгелекке оны суда периодты суытумен орнатады. Құралдың жұмыс бөлігін кезек-кезекпен бір жағынан, біресе екінші жағынан қайраудың тепе-теңдігін сақтап қамтамасыз етумен өңдейді. Қайрау процесі кезінде ажарлайтын дөңгелек қаптамамен 2 жабық болу керек. Көзді әртүрлі абразивті шаңнан қорғау үшін арнайы экран 1 немесе қорғаушы көзілдіріктерді қолданады. Қайраудың яғни ұштаудың бұрышын арнайы үлгімен (2.11,б-сурет) бақыланады. Дөңгелек пен көмекші қолтіректің арасы 2...4 мм құрайды.
а – станоктың қайрайтын буыны: 1 – қорғайтын экран; 2 – бүркеніш (кожух); 3 – қоласты; б – қайраудың бұрыштарын тексеру үшін үлгі (шаблон)
2.11 - сурет. Қайрайтын станок
■ мыстан немесе алюминийден жасалған жұмсақ ендірмелі балға алдын ала өңделген дайындамаларды түзету кезінде қолданылады;
■ ағаш балға қалыңтырлы материалдарды түзету кезінде қолданылады;
■ түзеткіштер (ағаш немесе болатты бөренелер) жұқа қалыңтырлы немесе фольгаларды түзету үшін қызмет етеді.
Материалдың түріне және дайындамалардың өлшеміне байланысты түзетуді июмен, тартумен, түзеткішпен және түзету арқылы жүзеге асыруға болады.
Иілумен дөңгелекті және үлкен көлденеңді қимасы бар пішінді илемдеуді түзетеді. Дөңестерді және иілген жерлерін соғумен түзетеді.
Июмен дөңгелекті және үлкен көлденеңді қимасы бар пішінді илемдеуді түзетеді. Дөңестерді және иілген жерлерін соғумен түзетеді.
Созумен-томпақтық немесе толқындық.болатын, илемделген қалыңтырды түзетеді.Соққыны пішілген дайындамаларды өлкелерге томпақтықтан шекаралардан бағытта жүргізеді. Металл түзуленіп және томпақтық түзуленеді.
Тегістеумен термиялық өңделген (шыңдалған) дайындамаларды, арнайы түзету балғаларды қолдану арқылы түзетеді.
Ию – бұл операция, материалдың сыртқы қабатының созылуы мен ішкі созылуының нәтижесінде дайындаманың қабылдаған өлшемі мен пішіні.
Июді төртбұрышты және дөңгелекті соққыштармен, жұмсақ ендірмелі немесе ағаш балғалармен, сонымен қатар кемпірауыздың және жазықтытүзеткіштермен орындайды. Балғаларды қолдану кезінде июді қыспақтарда, құралбіліктерді қолданумен, дайын бөлшектің пішініне сәйкес болуда жүзеге асырады. Жазықеріндерді және тістеуіштерді қалыңдығы 0,5 мм пішінді илемдеумен және сыммен жұмыс кезінде қолданады.
Аса күрделу операция –құбырларды ию, оларды суық және ыстық (құбырды қыздыру) күйінде жүзеге асырады. Құбырдың ішкі саңылаудың деформациясынан арнайы толтырғыштарды (құм немесе канифолды) ию кезінде кедергіні құрайтын құтылудан айналмада қолданады. Айлабұйымдарды қолдануда құбырларды ию суық күйінде толтарғышсыз іске асыруға болады. Ию жұмыстарды механикаландыру үшін қалыңтыр иілгішті машиналарды және қалыңтыриілгішті біліктерді және баспақтарды қолданады.
Кесу– бұл аралайтын армен көмегі кезінде, қайшыларды немесе құбыркескішті материалдарды бөлікке ажыратумен байланысты операция. Таңдалған құралға байланысты операцияны жоңқаны алумен немесе алусызды іске асыруға болады. Материалдарды кесу кезінде слесарлық араларды және қайшыларды кең қолданылады.
Слесарлық ара (2.13 -сурет) сортты және профильді илемді қолмен кесу үшін арналған, ал сонымен қатар қалың қаңылтырларды және жолақтарды (полос), бұрандалардың бастарында (пазов) ойықтарды және оймакілткелерді (шлицов), дайындамаларды контуры бойынша кесіп алумен іске асырады. Слесарлық араның негізгі буынымен аралайтын станок 1 (бүтінді немесе ажырайтынды), аралайтын араны 2 көміртекті немесе легірленген болатты аспапты болып табылады.
1 – жайымалы аралайтын станок; 2- аралайтын ара
2.13 – суретСлесарлық ара
Қол араның төсемін орнату кезінде оның өткір жағы жұмыс істейтін жағына қарауына мән беру керек. Жұмыстың үздіксіз жүруі үшін араның төсемін тарту қамтамасыз ету қажет, ол серпімді деформациялардың тартылымы өте күшті болу керек және сол уақытта сынулардың құтылуы. Араны тарту гайка-қосқұлақтың көмегі арқылы жүргізіледі.
Қол қайшылар (2.14 - сурет)олар оңды және солды болып бөлінеді. Оң қайшыларда екі жүзінде бұрыштар оң жағында, ал сол жақ қайшыларда жүздер сол жағында орналасады. Қол қайшылары қалыңдығы 0,7 мм дейінгі қалыңтырлы болатты, шатырлы темірді – 1 мм дейін, қалыңтырлы түсті металдарды -1,5 мм дейін кесуге мүмкіндік беред.
а - түзу; б - қисықсызықты жүздермен; в - саусақты
2.14 - сурет. Қолды қайшылар
1 - негіз; 2- қолсап; 3 -пышақ; 4 –пышақ –үстелі
2.15- сурет. Үстелүсті (рычажные) иінтіректі қайшылар
а - роликті; 1 - қыспақ; 2 - бұранда; 3 - бұрандалы рычаг (иінтірек); 4 - қапсырма (скоба); 5 - кесетін ролик; 6 - каретка (күймеше); 7 - құбыр; б – қамытшалы ( хомутиковый); в - тізбекті; г -кескішті: 1 – қысатын бұранда; 2 –кесетін кескіш; 3 –бұранда
2.16 - сурет. Құбыркескіштер
Қол қайшыларды дайындаудың үш түрі болады: түзу – түзу сызықты материалды түзу радиусы үлкен доғаны кесуге арналған, қисық сызықты жүздермен және саусақты – қисық сызық контурдың кіші радиусының қисықтығын кесу үшін арналған.
Қалыңтырлы үлкен қалыңдықты материалды кесу үшін үстелге орнатылған рычагты (иінтіректі) қайшыларды (2.15- сурет) қолданады, қалыңтырлы болатты қалыңдығы 4 мм дейін және қалыңтырларды түсті металдарды және балқымаларды – 6 мм дейін кесуге мүмкін береді.
Құбыркескіштер (2.16- сурет) – бұл құбырларды кесу үшін арнайы құралдар. Диаметрі үлкен құбырларды кесу үшін қапсырмалы және тізбекті құбыркескіштерді қолданады.
Дебиет