Лекция. Тақырыбы:Жер сілкінісі кезіндегі қауіпсіздіктің ұйымдастыру-практикалық шаралары.
Жоспары: 1. Жер сілкіністері
2. Жер сілкіністерінің күшін өлшеу шкалалары
3. Жұмыс істеушілер мен халықтың жер сілкіністері кезіндегі тәртібі.
Жер сілкінісі кенеттен пайда болады және қас-қағымда өтеді. Жер сілкінісі бүл жер қыртысында немесе мантиянын үстіңгі бөлігінде кенеттен болган қозгалыс пен жарылыс нәтижесінде пайда болған, елеулі ауытқу түрІнде, үлкен кашыктыкка таралагын жер асты дүмпуі мен жер астының қозғалысы. Бүл күбылыс жер асты дүмпулерінен, тербелістен болады. Әзірге ғалымдар жер сілкінісі қашан, қайда, канша уакыт болатынын және кандай зардап әкелетінін тура басып айта алмай ортыр. Сейсмикалык станциялардың көрсетулері дәл емес. Жыл сайын жер бетінде 100 ден аса жер сілкіністері болып түрады. Жер қыртысыныц техтоникалык козгалысын тудыратын жер сілкінісі өте жойкын болып келеді.
Жер сілкінісінің барысында адамдар каза болады, үйлер, жолдар, көпірлер, каналдар,
тогандар мсн басқа да инжснсрлік ғимараттар, сук үбырлары, канализация, электр беру жүйесі қирайды, байланыс желісі бүзылады, кар кешкіні, сел, сырғыма мен қопарылыс пайда болады. Тау жыныстарыңан тастар күлайды, адамдарда үрей болады. Су асты және су жагалауындагы жер сІлкінісі кезінде, теңіз түбінің қозғалыс тәтижесінде теніздщ гравитациялык толқындарынан цунами пайда болып, қүрылыста үлкен бүлінушілік жасайды. Жер сілкінісінің жойқын күші оның әсерінен болатын апаттар кәпшІлікке мәлім.өйткені Қазакстанның 450 мын шаршы километр аумагында жер сілкіну қауіпі бар. Бүл аймакта б миллионнан астам халык түрады, 27 қала, 400-ден астам елді мекендер бар. Еліміздің 40 пайызға жуық өндірістік әлеуеті осы аймакта шогырланған.
Шығыс Қазакстан, Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Казақстан, Қызылорда, Маңғыстау облыстары мен Алматы каласы сейсмикалык кауіпті аймақта орналасқан. Онда өнсркәсіптің негізгі корының 30%-ы шоғырланып, түрғын үй корының 35%-на жуыгы орналасқан, Республика халкының 40%-ы түрады.
Жер сілкінісі қауіпі бар аймақтарда ірі қалалар мен елді мекендер, гидротехникалык
гимараттар мен зиянды әнеркәсіп орындары, жасанды және су коймалары, жарылғыш
және улы материалдар коймалары орналасқан.
Жер сілкінісінің жойқын күші оның әсерінен болатын апаттар көпшілікке мәлім. Өйткені Қазақстанның 450 мың шаршы километр аумағында жер сілкіну қауіпі бар. Бұл аймақта 6 милионнан астам халық тұрады, 27 қала, 400-ден астам елді мекендер бар. Еліміздің 40 пайызға жуық өндірістік әлеуеті осы аймақта шоғырланған. Тұрғын үй алқабының бұзылуымен қатар тізбеленген обьектілерді кейбіреуінің бұзылуы, оңалмайтын экологиялық өзгеріске алып келуі мүмкін. Инженерлік желілер мен коммуникациялардың жер сілкінудің салдарынан бұзылуы аса қауіпті.
Жер сілкінісі кезіндегі қондырғы мен ғимаратты зақымдалуынан шегілген залал ғимараттың өзінің зақымдалуынан шеккен шығыннан біршама есе асып түседі.
Жер сілкінісімен бірге өрт пайда болып, геологиялық ортаның экологиясы бұзылады, қопарылма, сырғыма, сел тасқыны және т.б шаруашылыққа қосымша залал әкеледі.
Жер сілкінісінің жанама шығыны да орасан зор: өндірістік циклдың уақытша тоқтауы, еңбек ресурстарының зардапты жоюға тартылуы және т.б. Сонымен қатар көлік жолдарының зақымдалуына, тұрғын үй тұрмыстық жағдайдың нашарлауына, халықтың апат аймағынан кетуіне, жерасты дүмпуінің қайталануын күтуінің нәтижесінде адамдардың ұнжырғасының түсуіне әкеліп соғады.
Жер сілкінісі салдарының аса ауыр түрлері ғимататтар мен үйлерді сейсмикалық күшейту бойынша жұмыстар мен жер сілкінісі қауіпі ескерусіз жүргізілетін құрылыс пен ғимараттарда пайда болады. Бұған мысал ретінде соңғы жылдары Қазақстанда болған жер сілкіністері салдарын келтіруге болады.
Жыл сайын жер бетінде жүздеген жер сілкінісі болып жатады. Көбінесе олар адамдар көп тұрмайтын жерлерде далада да, біз оларды байқамай қаламыз. Ал егер күшті жер сілкінісі адамдар тығыз орналасқан немесе қалаға жақын жерде болса, үлкен қирауларға алып келеді және жүздеген, мыңдаған адамның өмірің алып кетеді.
Тянь-Шань (Қытай, шілде 1976ж.), Спитак (желтоқсан 1988ж.), Иран (маусым 1990ж.) және Түркия (тамыз 1999ж.) жер сілкіністері күшті қираулар мен көптеген адамдардың құрбаңдықтарына алып келді. Қазақстандағы Зайсан (маусым 1990ж.) және Жамбыл (мамыр 2003ж.) жер сілкіністерінде, бақытымызға қарай, адамдар қүрбандықтары болган жоқ. Жер сілкшісіндегі шығын өте үлкен ақылалай қаражат сомасына бағаланады.
Дүниежүзінде, соның ішінде біздің елде қиратқыш жер сілкіністерінен болатын шығыңдарды азайту бойынша нақты шаралар жүргізілуде, бірак табиғат адамньң еркіне көнбей қала береді, соңдыктан біз зілзіладан барлык әдістермен қорғануға мәжбүрміз. Шынайы әдістердің бірі, күшті жер сілкінісінің ауданында, болуы мүмкін инженерлік жағдайды болжау, алдын ала қалыпы бағаланып қойған ғимаратгар мен қүрылыстарды олардың жөй-күйін алдын-ала бағалау негізінде физикалық жағынан күшейту бойынша уақытында және қолайлы шараларды қабыіщау.
Сейсмикалык салмақты есептеп альш, ғимараттарды жер сілкінісіңде кирамайтыңдай етіп салуға болады, дсгенмен де зақымдану қауіпі қалып отырады. Мөселе тек сенімді қүрылыста ғана емес, сонымен қатар қүрылысты дүрыс пайдалану мен үздіксіз геофизикалық бакылауда.
Әр түрлі аумақтар мен аудавдардағы инжеикрлікжағдайды бағалау, жер сілкінісі ерсюпе тектоникалық жағдайында болатындықтан, олардың бір-бірінс үк.сайтьш және үксамайтындыгына байланысты ерекшеленеді.
Жер сілкінісінің қарқындылығы жердің үстінде болған жер сілкінісінің күшін анықтайтын бал түрінде көрсетіледі.
Жер сілкінісінің қарқындылық шкаласын балл бойынша анықтау үшін жер сілкінісі кезіндегі құрышыстардың, жолдардың, құбырлардың және топырақтың жәй-күйі, адамдар мен аңдардың сезуі қолданылады.
Қарқындылық (балл түрінде)
1балл. Сезілмейтін жер сілкінісі:
а) қарқындылық тербелісі адамдар сезгіштігінен төмен болады; топырақтың сілкінуі тек сейсмографтармен ғана анықталады және тіркеледі;
2балл. Әлсін сезілетін жер сілкінісі:
а) тербелісті үй-жайдың ішінде, әсіресе жоғары қабаттағы адамдар ғана сезеді;
3балл. Әлсіз жер сілкінісі:
а) үй-жайдың ішіндегі аздаған адам сезеді; аннық аспан астында- тек жанға-жайлы жағдайда. Тербеліс жеңіл жүк таситын машинсдегілер еткен кездегі салқын сияқты болады. Зейінді адамдар ілулі заттардың баяу тербелісін байқайды, ол әсіресе жоғары қабаттарда күштірек сезіледі;
4балл. Сезілетін жер сілкінісі:
а) жер сілкінісі ғимараттың ішіндегі көптеген адамдарға сезіледі, ашық аспан астында- бәріне емес. Кейбір ұйықтап жатқан адамдар оянады, бірақ біреуіде қорықпайды. Терезелер, есіктер, ыдыс-аяқтар дірілдейді. Тербеліс ауыр жүк таситын машиналар өткен кездегі солқыл сияқты болады. Еден мен қабырғалар шиқылдайды. Жихаздардың шайқалуы басталады. Ілініп тұрған заттар ақырындап тербеледі. Ашык ыдыстағы сұйықтар әлсін тербеледі. Бір орнында тұрған автоколіктерде дұмпу байқалады.
5балл. Сергу:
а) үй-жайдын ішіндегі барлық адамдар, ал ашық аспан астында - бірең-саран адам сезеді. Ұйықтап жатқандардың көбісі оянады. Кейбіреулері үй-жайдан жүгіріп шығады. Аңдармазасызданады. Ғимарат толығымен шайқалады. Ілініп тұрған заттар қатты тербеледі. Суреттер орнынан қозғалады. Кей кездері
маятнигі бар сағаттар тоқтап қалады. Бір орнында нық түрмайтын
заттар құлайды немесе қозғалады. Жабылмаған есіктер мен терезелер ашылып-жабьшады қайтадан жабылады. Толтырылған ашық ыдыстан сұйық шайқалып, аздап төгіледі. Сезілетін тербеліс гимараттың ішіндегі ауыр заттар құлағанда сезілетін дірілге ұқсас болып келеді;
б) Атүріндегі бөлек ғимараттарда 1-дәрежедегі зақымдану
болуы мүмкін;
в) кейбір жағдайларда бастаулардың көлемі өзгереді.
6балл. Қорқыныш:
а) жер сілкінісі ғимараттың ішіндегі және ашық аспан астындағы көптеген адамдарға сезіледі. Ғимараттың ішіндегі көптеген адамдар қорқып, сыртқа жүгіріп шығады. Кейбіреулер ұстамдылықты жоғалтады. Үй жануарлары паналарынан жүгіріп шығады. Кейбір жағдайларда ыдыс-аяқ пен әйнектен жасалған
заттар сынуы мүмкін, кітап сөрелерінен кітаптар құлайды. Ауыр жихаздар қозғалуы мүмкін; қоңырау соғатын жерде кішкене қоңыраулардың сыңғыры естілуі мүмкін;
б) зақымданудың бірінші дәрежесі Б түріндегі ғимараттардың бөлек бөлшектерінде және А түріндегі ғимараттардың көбісінде болады. А түріндегі бөлек ғимараттарда 2- дәрежедегі зақымдану;
в) кейбір жағдайларда дымқыл топырақта көлемі 1см-ге дейін
жарықша болуы мүмкін, таулы аудандарда сырғымалардың бөлек
жағдайлары байқалады. Басталу көзінің көлемі мен құдықтардағы
су деңгейінің өзгеруі байқалады.
7 балл. Ғимараттын зақымдануы:
а) квптеген адамдардың зөре-құты қашып, үй-жайдан жүгіріп шығады. Көп адамдар аяғында зорға тұрады. Тербелісті автокөлікті жүргізушілер тұлғалармен сезеді.Үлкен қоңыраулар сыңғырлайды;
б) Б түріндегі кептеген ғимараттарда 2 дәрежедегі зақымдану, А түріндегі ғимараттарда-3 дәрежедегі зақымдану, осы түрдегі белок ғимараттарда-4 дәрежедегі зақымдану болады. В түріндегі кейбір ғимараттар — 1 дәрежедегі зақымдануға ұшырайды. Жекелеген жағдайларда жолдың көлік жүретін жерлерінде және
тік шатқалдарда сырғымалар, жолдарда жарықшалар байқалады.
Құбырлар түйісі бүзылады; тастан жасалған қоршаулардағы жарықшалар пайда болады;
в) судың үстінде толқындар пайда болады, балшық жоғары
көтерілгенннен су лайланады. Құдықтарда су деңгейі мен бастау
көзінің көлемі өзгереді. Кейбір жағдайларда су бастаулары пайда болады немесе жоқ болып кетеді. Құмды жағалауларда немесе өзендердің қиыршықтасты жағалауларында сырғымалардың бөлек жағдайлары байқалады.
8 балл. Ғимараттардың қатты зақымдануы.
а) зөре-құты қашу және байбалам салу; тіпті автокөлікті жүргізіп келе жатқан адам да абыржиды. Кейбір жерлерде ағаштардың бұтақтары сынады. Ауыр жиқаз козғалады, кейде құлайды. Ілініп тұрған шамның бір бөлігі ақымданады;
б) Б түріндегі көптеген ғимараттарда 2 дәрежедегі зақымдану болады, осы түрдегі кейбір ғимараттарда, зақымданудың 3 дәрежесі болады. А түріндегі көптеген ғимараттарда 4 дәрежегі зақымдану, кейбір гимараттарда 5 дәрежедегі зақымдану болады.
В түріндегі ғимараттың әрбір төртіншісі 1 дәрежеде зақымданады. Құбырлар түйісініқ жарылуы байқалады. Ескерткіштер мен мүсіндер орындарынан қозғалады. Табыт үстіндегі тастар құлайды. Тастан жасалған қоршаулар құлайды.
в) қазылған жерлерде үлкен емес сырғымалар, жолдардың бөгелуі байқалады; топырақтардағы жарықшалар бірнеше сантиметр болады. Жаңа су айдындары пайда болады. Кейбір құрған қалған құдықтарға су толып, ал суы бар құдықтар
жоқ болып кетеді. Көп жағдайларда бастау көзінің көлемі мен құдықтардағы су деңгей өзгереді.
9 балл. Ғимараттың жаппай зақымдануы:
а) жаппай байбалам, жиқаздардың көп жерінің зақымдануы. Жануарлар тыпыршып айқайлайды;
б) В тұріндегі көптеген ғимараттарда 3 дәрежедегі зақымдану, ал бөлектерінде дәрежесі болады. Б түріндегі көптеген ғимараттарда 4 дәрежедегі зақымдану, ал бөлектерінде 5 дәрежесі болады. А түріндегі көптеген ғимаратарында зақымданудың 5 дәрежесі болды. Ескерткіштер мен тіреуіштер құлайды. Жасанды
су айдындары біраз зақымданады; жер асты құбырларының бір
бөлігі жарылады. Кейбір жағдайларда темір жол рельстері қисаяды
және көлік жұретін жолдың зақымдануы байқалады:
в) жазық жерді су басады, жиі батпақ пен құм сорғысын байқауға болады. Топырақтағы жарықшалардың көлемі 10 см-ге дейін болады, ал беткейлер мен жағалауларда 10 см-дан көп, одан басқа топырақтардағы көптеген кішкене жарықпаларды байқауға болады. Жартастар құлайды; жекелеген сырғымалар мен топырақ шашырайды. Судың бетінде үлкен толқындар пайда болады.
10 балл. Ғимараттың бүтіндей қирауы:
б) В түріндегі көптеген ғимараттарда 4 дәрежедегі, кейбіреулерінде 5 әрежедегі зақымдану болады. Б түріндегі көп ғимараттарда — 5 дөрежедегі зақымдану болды. А түріндегі барлық ғимараттар —5 дәрежеде зақымданды. Бөгетшелер мен бөгеттердің қауіпті зақымдануы, көпірлердің күрделі зақымдануы байқалады.Темір жол рельсі қисаяды, жерасты құбырлары
майысады немесе жарылып кетеді. Жол жамылғысы, асфальттың
үсті толқын семеттес болады;
в) топырақтағы жарықшалар бірнеше до, ал кейбір жағдайларда тіпті 1 м болады. Су ағынының арнасына жапсарлас көлемі үлкен жарылулар пайда болады. Тік беткейлерден борпылдақ жыныстар үгітіледі. Өзен жағалауларында және тік теңіз жағалауларында үлкен сырғымалар болуы мүмкін. Жағалауға жақын аудандарда құмды және лайлы массалар пайда болады. Өзеннен, көлден, каналдардан судың тасуы байқалады. Жаңа көлдер пайда болады.
11 балл. Апат:
б) жақсы салынған ғимарат, көпірлер, бөгеттер және темір жолдар қатты зақымданады, тас жолдар жарамсыз болып қалады; жерасты құбырлары бұзылады; в) көлемді жарықшалар, тік және
қиғаш бағыттағы жарылулар және ауысулар сияқты топырақтағы өзгеріс байқалады; көптеген тау опырылмалары. Сілкінудің (балл түрінде) қарқындылығын анықтауға арнайы зерттеулер қажет.
12 балл. Жер бедерінің өзгеруі:
б) жер үстіндегі және астындағы барлық ғимараттардың зақымдануы немесе қирауы ; в) жер үстінің түбегейлі өзгеруі. Топырақта тік және қиғаш көлемді ауысулар нәтижесінде болған үлкен жарықшалар байқалады. Тау опырылмалары мен жағалаулардағы опырылмалар көп алады. Көлдер, сарқырамалар пайда болады, өзеннің арнасы өзгереді.