Капитал және жер нарықтары
Мақсаты:капитал нарығыныңерекшіліктерін қарастыру арқылы пайыздың қалай құрылатындығын түсіндіру, инвестиция мен капиталдың бір-бірімен байланысын көрсету. Сонымен қатар, жер нарығын және жер рентасын жан-жақты талдау болып табылады. Ол үшін төмендегі сұрақтарды қарастырумыз керек.
Дәріс сабағының жоспары:
1. Капитал нарығының құрылымы мен рөлі.Капитал нарығындағы тепе - теңдік. Пайыз және оның мөлшерлемесі.
2. Инвестициялар. Қысқа және ұзақ мерзімдегі инвестициялар. Дисконталған құн. Пайыздың ставкасы.
3. Жер нарығы. Экономикалық рента және түрлері. Жердің бағасы. Жалдау төлемі.
Негізгі ұғымдар: капитал; несиелік пайыз; инвестициялау; физикалық тозу; инвестиция өтімділігінің шекті мөлшері; инвестицияның шекті таза өтімділігі; негізгі капитал қызметінің пайдалы мерзімі; өтімділіктің ішкі мөлшері; ағымдағы құн; жер; жер рентасы; экологиялық рента; жердің бағасы; т.б.
Тақырыптың мазмұны.Бұл тақырыпта өндіріс факторлары нарықтарының теориялық негіздері мен толық мән-мағынасын капитал және жер нарықтарын қарастыру және талқылау арқылы толықтырамыз.
Капитал– тауарлар мен қызметтерді өндіруді арттыру мақсатында адамдардың қолымен жасалған барлық өндіріс құрал-жабдықтарының түрлері. Капитал түсінігі кең мағынада қарастырылғанда, оны экономикалық игіліктерді көп мөлшерде өндірумен байланысты және сол мақсатта құрылатын кез-кезген ресурс деп атауға болады. Капиталға машиналар, ғимараттар, құрылыстар, станоктар, құрал-жабдықтар, қозғалғыш заттар, құрал-саймандар, шикізат қорлары, жартылай фабрикаттар, патенттер, «ноу-хаулар» және тағы басқалары жатады.
Капитал жинақтар есебінен құралады, ал олар болса ағымдағы тұтынуды салыстырмалы түрде қысқарту арқылы болашақтағы кезеңдерде тұтынудың мүмкіндіктерін арттырады. Осыған байланысты индивидтер жинақтауды жүзеге асыра отырып ағымдағы тұтынуды болашақтағы тұтынумен салыстырады.
Капиталдың екі негізгі формасы бар:
1. Физикалық капиталәртүрлі игіліктерді өндіруге қатысатын өндірістік ресурстардың қорын сипаттайды. Оған машиналар, құрылыстар, ғимараттар, құрал-саймандар, қозғалғыш құралдары, станоктар, шикізат қорлары, жартылай фабрикаттар жатады. Физикалық капиталдың өзі екіге бөлінеді:
1) Негізгі капитал – бұл өндірістік үрдіске ұзақ уақыт бойы қатысатын және өзінің құнын өндіріске біртіндеп жұмсайтын ғимараттар мен құрылыстар (зауыттар), құрал-жабдықтар, машиналар мен станоктар түріндегі өндіріс факторлары немесе еңбек құралдары.
2) Айналмалы капитал – бұл өндірістік үрдістің цикліне өзінің құнын бірден жұмсайтын немесе ауыстыратын шикізат, еңбектің негізгі және көмекші материалдары, жұмыс күші түріндегі капиталдың бір формасы.
2. Адам капиталы – оқу немесе білім алу үрдісінде, тәжірибелік әрекеттер арқылы алынған және игерілген ақыл-ой қабілеттіліктері мен еңбек дағдылары түріндегі капитал.
Біз талдауымызды жалғастыру үшін, алдымен фирманың сатып алатын капиталы мен басқа да факторларының қалай өлшенетінін анықтап алуымыз керек. Капитал мүлік түрінде, яғни, фирманың меншігіндегі зауыттар мен құрал-жабдықтар, құрылғылар санымен өлшенеді. Мысалы, фирманың меншігінде құны 10 млн. долл. болатын электр қозғауыштарын жасайтын зауыт бар болса, онда осы фирманың негізгі капиталы 10 млн. долл. дейміз. Ал жұмыс күші мен шикізаттар сияқты өндіріс факторлары, сонымен қатар, дайын өнім фирманың айналмалы капиталын құрайды.
Мысалы, фирма айына 8 000 электр қозғауыштарын жасау үшін сағатына 20 000 адам жұмыс күшін және айына 50 000 фунт (қадақ) мыс пайдаланады дейік. Айнымалы шығындар мен шығарылатын өнім көлемі айналмалы капитал қозғалысының көрсеткіштері болып есептеледі. Жұмысшының тарифтік мөлшерлемесі – сағатына 15 долл., ал мыстың 1 фунтының бағасы – 0,80 долл. деп алайық. Бұдан жалпы айнымалы шығындар: (20 000) . (15 долл.) + (50 000) . (0,80 долл.) = 3 400 000 долл. айына құрайды.
Ал орташа айнымалы шығындар: 3 400 000 долл. : 8000 = 42,50 долл. болады.
Енді, фирма өз өнімінің әр данасын 52,50 долл. бағасымен сатады деп есептейік. Онда фирманың орташа пайдасы: 52,50 – 42,50 = 10,00 долл. құрайды.
Осыларды ескере отырып жалпы пайданы табамыз. Ол айына 80 000 долл. құрайды және бұл да айналмалы капитал болып табылады.
Сонымен, фирманың 10 млн. долл. құрайтын негізгі капиталы оған айына 80 000 млн. долл. пайда табуына мүмкіндік береді.
Осы зауытқа 10 млн. долл. көлемінде қомақты қаржы салу туралы шешім негізделген болды ма, жоқ па? Бұл сұраққа жауап беру үшін пайданы шығындармен салыстырамыз. Зауыт дәл осы күйінде 20 жыл тұрады деп есептейік, онда төмендегідей сұрақ туындайды: бүгінгі айына түсетін 80 000 доллардың құндылығы 20 жыл барысында қандай болады?
Пайда 20 жыл ішінде 19,2 млн. долл. құрайды: 80 000 . 20 . 12 = 19,2 млн. долл.
Бұл осы зауытты салуға арналған күрделі қаржыдан көп, сондықтан, құрылысты инвестицилау мүмкіндігі өте пайдалы деп айтуға болады. Бірақ бүгінгі 80 000 доллардың құндылығы 5 жылдан кейін немесе 20 жылдан кейін де осындай бола ма, жоқ па? Енді осыған жауап берейік.
Капиталдың бүгінгі бағалылығы оның болашақта не өндіретініне байланысты, сондықтан болашақтағы табыс ағынын құруды міндетті түрде бүгін ынталандыру қажет. Егер капитал иеленушісі өз капиталын кәсіпкерге пайдалануға берсе немесе өзі кәсіпкер болса, онда белгілі бір уақыт өткеннен кейін осы капиталды өсіммен қайтарып алуы керек. Бұл өсімше қарыз (несие) пайызы деп аталады.
Капитал әдетте, қорлар түрінде болып келеді. Қорлар – бұл белгілі бір уақыт мезетіндегі капиталдың шамасы. Уақыттың кез-келген мезетінде фирманың иелігінде құрал-жабдықтың белгілі бір көлемі мен капиталдың басқа да түрлері болады. Капиталды талдаудың мақсаты - осы қорлардың қалай жасалатынын және өзгеретінін түсіну, ал ол үшін жаңа капиталды жасаудың шығындарын және одан түсетін күтілетін пайда мөлшерін зерттеу қажет.
Жаңа капиталды жасау үшін фирманың жеке меншік ресурстарымен қоса сырттан алынатын қарыз құралдары да қажет. Қарызға берілетін құралдардан белгілі бір пайыз алынады.
Қарыз пайызы– капитал иелеріне олардың қарыз құралдарын белгілі бір уақыт аралығында қолданғаны үшін төленетін бағасы. Басқа сөзбен айтқанда, пайыз дегеніміз – капитал факторынан түсетін табыстың негізгі түрі. Қарыз пайызы осы пайыздың бір жылдағы мөлшерлемесі арқылы сипатталады. Айталық, қарыз пайызының бір жылдағы мөлшерлемесі 5%-ға тең. Бұл капитал иелеріне әрбір 1 теңгеге 5 тиыннан төлейді дегенді білдіреді, яғни капитал иелері бір жыл уақыт аралығында басқаларына сол 1 теңгені өз пайдасына және қолдану мүмкіндігін беру отыр.
Қарыз пайызының мөлшерлемесі фирманың инвестициялық шешім қабылдауына әсер етеді.
Инвестиция– капитал қорларын құру және оны толтыру үрдісі; берілген жылда өндіріске жаңа капиталдың құйылуы. Өндірістік үрдісте капитал қорларының «тозуы» орын алады. Айналмалы капитал (материалдар, шикізаттар мен жартылай фабрикаттар) өндірістік үрдісте қолданылады және қысқарып отырады, ал негізгі капитал (ғимараттар, құрал-жабдықтар және т.б.) физикалық немесе моральдік жағынан тозады және ауыстырылып отырады. Негізгі капиталдың физикалық тұрғыдан тозу қарқынын физикалық тозу деп атайды.
Инвестициялау мәселелерін шешуде инвестициялық жобаларды жүзеге асыруға байланысты кеткен шығындар мен жобаны жүзеге асыру нәтижесінде алынған табыстарды салыстыру қажет. Егер жоба үшін несие қаражаттары алынатын болса, онда өзін-өзі өтеудің ішкі нормасы (r) және несие пайызы (i) салыстырылады. Инвестициядан түсетін пайда ең жоғарғы деңгейге жетеді, егер:
r = i,
мұндағы r – өзін-өзі өтеудің ішкі нормасы;
i – қарыз (несие) пайызы.
Мысал келтірейік.
Кесте 11.1
| Саны | Өзін-өзі өтеудің шекті нормасы, % | Несие пайызының мөлшерлемесі, % | Инвестицияның шекті таза өзін-өзі өтеуі, % |
| -2 |
Өнім шығару көлемі өскенде өзін-өзі өтеудің ішкі нормасы 12-ден 3%-ға дейін төмендейді. Инвестициядан түсетін пайда 900 бірлік өнім шығарғанда ең жоғарғы деңгейіне жетеді. Өзін-өзі өтеудің шекті нормасы шығарылатын өнім көлемінің санына тәуелді және өндіріс ауқымы өскенде азаяды. Бұл көрсеткіш инвестицияға деген сұранысты анықтайды. Несие пайызының мөлшерлемесі өнім шығару көлеміне тәуелді емес (сурет 11.2).
i, r
12 Инвестицияға сұраныс
5 i = 5
3
0 300 1200 1500 Q
Сурет 11.2 Өзін-өтеудің шекті нормасы мен несие
пайызының мөлшерлемесі арасындағы өзара байланыс
Инвестициядан (капитал салымдарынан) түсетін пайданы есептеу үшін төмендегілер қажет:
- капиталдың пайдалы қызмет етуінің мерзімін анықтау;
- табыстың жыл сайынғы үстемесін есептеу.
Төмендегідей белгілеулер енгіземіз:
I – инвестициялардың шекті құны;
R – жыл сайынғы табыстың өсуіне инвестицияның шекті салымы.
Капитал салымдарының құны тең болады:
1-ші жылы: R1 = I (1 + r)
2-ші жылы: R2 = I (1 + r) . (1 + r)
Бір жылдық инвестицияның құны тең болады:
I = R1 / (1 + r)
Екі жылдық инвестицияның құны тең болады:
I = R2 / (1 + r)2
Бұдан инвестицияның n жылдағы құны төмендегідей болады:
I = R1 / (1 + r) + R2 / (1 + r)2 + . . . + Rn / (1 + r)n
Мысал: Күрделі салымдардың шекті құны 200 млн. теңге, өзін-өзі өтеудің ішкі мөлшері – 20%. Онда табыстың бірінші жылы көбеюіне салынатын шекті салым: I = R1 / (1 + r) = 200 . (1 + 0,2) = 240 млн. теңге болады. Егер несиенің пайыздық мөлшерлемесі – 5% болса, онда таза өтімділік: r – i = 20 – 5 = 15%.
Дисконтталған құн.Адамдар қаражат жинауға бейімді болады, бірақ олар бұл кезде ағымдағы тұтынуды келешектегімен салыстырады. Бүгінгі жинақтаған теңгенің болашақтағы бағасын анықтайық. Егер біз бүгін 1 теңге қор жинасақ, онда пайыздық мөлшерлемесі i болғанда бір жылдан кейін:
1 теңге × (1 + i) аламыз.
Сонымен, бүгінгі 1 теңге оның бір жылдан кейінгі құнымен салыстырғанда аз болады, оның құны: 1 теңге / (1 + i). Ал 2 жылдан кейін алынатын теңгенің бүгінгі құны: 1 теңге / (1 + i)2 болады.
Белгілі бір уақыттан кейін төленетін 1 теңгенің бүгінгі құны ағымдағы келтірілген дисконтталған құн (Present Discount Value - PDV) деп аталады және ол төмендегі формуламен анықталады:
PDV = 1 / (1 + i)n
Бұл формуладан ағымдағы дисконтталған құн пайыздық мөлшерлемеге тәуелді екенін көреміз. Пайыздық мөлшерлеме жоғарылаған сайын, ағымдағы дисконтталған құн төмендейді.
Инвестициялар туралы шешім қабылдағанда таза дисконтталған құн көрсеткіші анықталады (Net Present Value - NDV):
NDV = π1 / (1 + r) + π2 / (1 + r)2 + . . . + πn / (1 + r)n – I
мұндағы I – инвестициялар;
πn – n жылғы алынатын пайда;
i – дисконт мөлшері.
Дисконт мөлшері (i) пайыздық мөлшерлеме немесе басқа да мөлшерлеме болуы мүмкін. Таза дисконтталған құнның (net present value) шамасы 0-ден көп болуы керек (NDV > 0), яғни инвестициядан күтілетін жоспарлы пайда осы жобаға салынған инвестиция шамасынан көп болуы керек екенін білдіреді.
Белгілі бір жобаны инвестициялаумен байланысты жұмсалған шығындардан осы инвестициядан күтілетін түсімдер көп болған кезде ғана инвестициялау тиімді болады.
Жер нарығы. Жер – аса маңызды экономикалық ресурс және оның басты ерекшелігі – шектеулілігі, сондықтан жердің ұсынысы әрқашанда шектеулі болады. Жердің ұсынысына әсер ететін факторлар – оның құнарлығы мен орналасу орны. Жер ұсынысының тұрақтылығы ұсыныс қисығының абсолютті икемсіз сипатта болуын көрсетеді (сурет 11.3).
 | |||
 | |||
Жердің
бағасы
Q* Жердің ауданы
Сурет 11.3 Жердің ұсынысы
Жер ресурсына қатысты мұндай шектеулілік еңбек ұсынысын немесе капитал ұсынысын қалыптастыруда байқалмайды, себебі бұл екі фактор еркін түрде ұдайы өндірілетін факторлар болып табылады, және бұлар сұраныстың өсуіне байланысты артуы да мүмкін. Осындай сұрақтарды жер нарығына қатысты айта алмаймыз, себебі жер ұсынысының шектеулілігі мен абсолютті икемсіздігі – жер нарығында баға қалыптастырудың басты ерекшелігі болып табылады. Бірақ жердің құнарлығын (сапасын) жақсартуға болады. Бірақ, қысқа мерзімде де, ұзақ мерзімде де нарықтағы сұраныстың өсуіне қарамастан, мысалы, қара топыраққа немесе пайдалы қазбалары бар жерлерге сұраныстың артуына қарамастан, мұндай сападағы жердің ұсынысын ұлғайту тіпті мүмкін болмайды.
Жер ресурстарының тағы бір ерекшелігі – оның қозғалмайтындық сипаты болып табылады.Жердің иесі өзінің жер учаскесін жоғары пайда алу мақсатында ауыл шаруашылығы өнімдерін өткізу нарықтарына жақындата алмайды немесе оларға жақын бола алатын өндірістік қалаларға орналастыра алмайды.
Көптеген ғасырлар бойы жер негізінен тек ауыл шаруашылығы саласында ғана қолданылып келген болатын, ал қазіргі уақытта ол тұрғын үйлер, кеңселер, дүкендер және басқа да ғимараттар салу үшін де қолданылады. Сондықтан, жердің тағы бір ерекшелігі – шаруашылықтық іс-әрекеттің кез-келген түрінде қолданыла беретінін де айтып кеткеніміз жөн. Бірақ та экономикалық көзқарас тұрғысынан жердің басты қасиеті әлі күнге шейін өзгерген жоқ: жердің бағасы өскенде оның көлемін арттыру немесе бағасы төмендегенде көлемін қысқарту мүмкін емес болып табылады.
Осыған байланысты жерге деген сұраныс біркелкі болмайды, себебі оның құрамына ауыл шаруашылықтық және ауыл шаруашылықтық емес сұраныстар кіреді. Жерге сұраныс ауыл шаруашылық өнімдеріне деген сұраныстан туындайды. Ал ауыл шаруашылықтық емес сұранысқа: тұрғын үйлерді, инфрақұрылым объектілерін, өндірістік ғимараттар мен құрылыстарды салу үшін қажет болатын жерлерге деген сұраныстар жатады.
Дифференциалды жер рентасы.Жер шектеулі ресурс болғандықтан, оның төлемі жер рентасымен белгіленеді. Жердің құнарлығы және орналасу орындары әр түрлі боландықтан, ерекшеленген (дифференциалды) жер рентасы орын алады. Дифференциалды жер рентасының мәселелері әр түрлі экономикалық мектептермен (А. Смит, Д. Рикардо, К. Маркс, А. Маршалл және т.б.) зерттелген болатын. Осы мектептердің әр түрлі тұжырымдамаларына қарамастан, экономистер жер учаскелелерінің сапасы бірдей болмайды деп айтады. Бұл жердің өнімділігі өндіріс факторы ретінде оның құнарлығына және орналасқан мекен-жайына (ауыл шаруашылығы өнімдерін өткізу нарығына жақын орналасқан) байланысты әр түрлі болады дегенді білдіреді.
Төмендегі 11.4 – суретінде жақсы (құнарлығы жоғары) жерлердің иелері жердің әрбір бірлігіне R1 дифференциалдық рента, ал орташа жерлердің иелері – R2 рентасын алатыныны көрсетілген.
S
Рента
E1
R1
E2 D1
R2
D2
0
D3 Жердің мөлшері
Сурет 11.4 Дифференциалдық рента
Жер ұсынысының абсолютті икемсіз болуы былай түсіндіріледі, яғни жердің бағасы оның ұсынысымен емес, жекелеген жер учаскелеріне деген сұраныстың деңгейімен анықталады. Жердің бағасы жер қызметіне белгіленетін баға – жер рентасымен тығыз байланысты. Жердің бағасы рентаны капиталдандыру жолымен анықталады. Егер жер учаскесі жыл сайын R рентасын беріп тұрса, онда жердің бағасы – болашақтағы жер рентасының дисконтталған құны болып табылады. Жер учаскесінің қызметінен түсетін рента жоғары болған сайын жердің бағасы да жоғары болады:
PN = ∑ RJ / (1 + i)J
мұндағы PN – жердің бағасы;
RJ – j жылдағы жердің берілген учаскесінен күтілетін және түсетін жылдық жер рентасы;
i – несиелік пайыздың ағымдағы нарықтық мөлшерлемесі.
Мысалы, егер жер рентасы 200 мың теңгеге тең болып, ал несиенің пайыздық мөлшерлемесі 5% болса, онда жердің бағасы: 200 / 5% = 4000 мың теңге болады.
Жер рентасы жер ресурстарынан түсетін факторлық табыс ретінде шекті өнімділік концепциясы тұрғысынан қарастырылады.
Орытынды
1. «Капитал» сөзі латын тілінен аударғанда «басты» (негізгі) дегенді білдіреді. Капитал – бұл: а) өндірісте пайдаланылатын жабдық, ғимарат және аяқталған құрылыстардың жиынтығы; ә) құрал-жабдық, ғимарат және аяқталған құрылыстарды сатып алуға бөлінген қаржылар; б) ақша, тауар, өндіргіш күштер түрлерінде болып келеді.
2. Құнды ауыстыру тәсілі бойынша капитал негізгі капитал және айналмалы капитал болып бөлінеді. Негізгі капитал өндірістік үрдіске ұзақ уақыт бойы қатысатын және өзінің құнын өндіріске біртіндеп жұмсайтын ғимараттар мен құрылыстар (зауыттар), құрал-жабдықтар, машиналар мен станоктар түріндегі өндіріс факторлары немесе еңбек құралдары ретінде сипатталады. Айналмалы капитал – бұл өндірістік үрдістің цикліне өзінің құнын бірден жұмсайтын немесе ауыстыратын шикізат, еңбектің негізгі және көмекші материалдары, жұмыс күші түріндегі капиталдың бір формасы.
3. «Адам капиталы» – бұл оқу немесе білім алу үрдісінде, тәжірибелік әрекеттер арқылы алынған және игерілген ақыл-ой қабілеттіліктері мен еңбек дағдылары түріндегі капитал. Адам капиталының мөлшері жұмыс күшіне құйылған және соған деп жүзеге асырылған инвестицияларға тәуелді болып табылады.
4. Меншіктік түрі жағынан капитал жеке меншіктік (жеке, жанұялық); корпоративтік-ұжымдық (АҚ-дар, кооперативтер, шаруашылық серіктестіктері, бірлестіктер); мемлекеттік (республикалық, коммуналдық); аралас және шетелдік капиталдар болып бөлінеді.
5. Капиталдың тозуы және өндірісті ұлғайтуға тырысу жеке немесе заңды тұлғалардың өндірістік тауарларды сатып алуларына қажеттіліктерін тудырады. Бұл үрдісті инвестициялау, ал дәл сол тауарларды сатып алуға белгіленген ақшаны – инвестиция деп атайды.
6. Капитал нарығының ерекшелігі мынада, яғни капиталдың ұсынысын жинақтар құрайды, жинақтар ағымдағы және болашақтағы табыстарды уақытаралық салыстыру негізінде қалыптасады. Ал капиталға деген сұраныс ағымдағы шығындар (инвестициялар) мен болашақта әкелетін табыстарды салыстыруға байланысты қалыптасады.
7. Инвестицияның көзі жинақтар болып табылады, ал жинақтардың инвестицияға айналу үрдісі дамыған қаржы нарықтары жағдайында қарыз пайызының мөлшерлемесі арқылы реттеледі. Пайыз мөлшерлемесі жоғары болған сайын, басқа да шарттар тұрақты болған жағдайда, капиталға берілетін жинақтардың көлемі де артып отырады.
8. Капиталдың бағасы, яғни пайыз мөлшерлемесі капиталға деген нарықтық сұраныс пен оның ұсынысы арасындағы тепе-теңдіктің нәтижесі ретінде қалыптасады.
9. Капиталға деген нарықтық сұраныс инвестициялық өтеудің шекті нормасы қисығымен сипатталады, ал капиталдың нарықтық ұсынысы қарыз пайызы мөлшерлемесінің деңгейі әсерінен қалыптасатын, жеке жинақтар қисықтарының сомасы ретінде анықталады.
10. Жер нарығының ерекшелігі мынада, яғни табиғи ресурстарға баға қалыптастырудың ерекшеліктері жер көлемінің абсолютті шектеулілігімен және сол жер ресурсының өндірушілік қабілетінің қалпына келу мүмкіндігімен тығыз байланысты болып табылады.
11. Ұдайы өндірілу қасиетіне ие ресурстың (жердің) бағасы оның әкелетін ренталық табысы мен қарыз пайызы мөлшерлемесінің арақатынасы ретінде анықталады. Ұдайы өндіріле алмайтын ресурстың (пайдалы қазбалардың) бағасы пропорционалды түрде нақты пайыз мөлшерлемесі өскен кезде өсіп отырады.