Оғамдық игіліктер және қоғамдық таңдау теориясы. экономикадағы мемлекеттің рөлі
Мақсаты:қоғамдық игіліктерді өндіру және ұсыну тиімділігін, олардың түрлерін, осы қоғамдық игіліктерді өндірудегі нарық пен мемлекеттің мүмкіндіктерін, сондай-ақ, қабылданатын саяси шешімдердің тиімді жолдарын қарастыру және талқылау болып табылады.
Дәріс жоспары:
1. Қоғамдық игіліктер: табиғаты, сұраныс ерекшелігі және тиімді ұсыныс көлемі.
2. Қоғамдық игіліктерді ұсыну әдістері: нарық пен мемлекеттің мүмкіндіктері.
3. Қоғамдық таңдау теориясы: саяси шешімдер қабылдау әдістері және тиімділік мәселелері.
4. Экономикадағы мемлекеттің рөлі. Мемлекет фиаскосы (сәтсіздіктері).
Негізгі ұғымдар: қоғамдық игіліктер; таза қоғамдық игіліктер; «билетсіздер» мәселесі; таза жеке игіліктер; үкімет ұсынатын игіліктер; шегінен шыққан игіліктер; таза қоғамдық игіліктің тиімді көлемі; қоғамдық таңдау теориясы; бюрократиялық басқару; тікелей және уәкілетті демократия; лоббизм; саяси рентаны іздеу; логроллинг; Кондорсе парадоксы; Эрроудың мүмкін еместік теоремасы; мемлекет фиаскосы (мемлекеттік реттеудің фиаскосы); т.б.
Тақырыптың мазмұны.Қоғамның көптеген тұтыну қажеттіліктері қоғамдық игіліктердің көмегімен қанағаттандырылады. Қоғамдық игіліктерді өндіру және олардың көмегімен тұтыну қажеттіліктерін барынша толық қанағаттандыру әрбір мемлекеттің мүддесіне сәйкес келеді. Нарықтық экономика жағдайында сыртқы әсерлердің салдарынан қоғамдық игіліктер тиімді деңгейден аз өндіріледі. Сондықтан, қоғамдық игіліктерді өндіру мен тұтыну нарықтық механизм жағдайында мемлекеттік реттеуді қажет етеді.
Әрқайсысы жеке – жеке бағаланатын және сатылатын экономикалық игіліктерді таза жеке игіліктер деп атайды. Олар тек қана сатып алған тұтынушыларға пайда әкеледі. Таза жеке игіліктерді өндіру мен тұтыну нарықтық келісімге қатыспайтын үшінші тұлғалар үшін жағымды немесе жағымсыз сыртқы әсерлер туғызбайды. Мысалы, дүкеннен нан сатып алынса, онда оның пайдалылығын тек сатып алған адам ғана көреді. Сондықтан да, таза жеке игіліктер тек нарық жағдайында ғана өндіріледі және тұтынылады.
Барлық тұтынушылар бірге тұтынатын экономикалық игіліктерді таза қоғамдық игіліктер деп атайды. Оларды бағалау мүмкін болғанымен, жеке адамдарға сату мүмкін емес. Себебі, таза қоғамдық игіліктерді жеке бір тұтынушы сатып алса, онда сол игіліктің пайдалылығын басқа да тұтынушылар көреді. Мысалы, көп қабатты үйде тұратын адам сол үйдің кіре берісіне өзі үшін шам ілсе, онда ол шамның пайдалылығын сол дәлізде тұратын басқа адамдар және оларға кешкісін келетін қонақтар да тегін көреді. Демек, таза қоғамдық игіліктерді өндіру мен тұтыну жағымды сыртқы әсерлерді туғызады. Мысалы, таза қоғамдық игіліктердің мысалына ұлттық қорғаныс, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздік, қоршаған ортаны қорғау және басқа да барлық адамдарға ортақ игіліктерді жатқыза аламыз.
Таза қоғамдық игіліктердің бірқатар ерекшеліктері бар:
1) қоғамдық игіліктер бәріне ортақ болғандықтан, оларды тұтынудан ешкімді ажыратып тастау мүмкін емес. Таза қоғамдық игіліктерді тұтынғаны үшін ақы төлегісі келмеген адамдарды тұтынушылардың қатарынан шығарып жіберуге болмайды. Таза қоғамдық игіліктерді жеке-жеке бағалап сату мүмкін болмағандықтан, оларды тегін тұтынатын адамдарды анықтау және тұтынудан ажырату өте қымбатқа түседі;
2) таза қоғамдық игіліктерді тұтынуда бәсекенің болмауы. Таза қоғамдық игіліктер барлық тұтынушыларға ортақ болып табылады. Оларды тұтынудың деңгейі тұтынушылардың санына байланысты болмайды. Қосымша тұтынушылардың пайда болуы сол игіліктерді тұтынудың деңгейін төмендетпейді. Қосымша тұтынушының қажеттілігін қанағаттандыру үшін өндірілген таза қоғамдық игіліктердің шекті шығындары нөлге тең болады. Таза жеке игіліктерге қарағанда таза қоғамдық игіліктерді тұтыну кезінде тұтынушылар арасында бәсекелестік туындамайды;
3) таза қоғамдық игіліктерді өндіру және тұтыну жағымды сыртқы әсерлерді туғызады. Егер таза қоғамдық игіліктер бір адам үшін өндірілсе, онда оның пайдалылығын басқа да адамдар көреді. Сондықтан да, алдыңғы тақырыптарда аталғандай, таза қоғамдық игіліктердің ұсынысы тиімді деңгейден төмен болады.
Көптеген игіліктер барлық тұтынушыларға ортақ болғанымен оларды таза қоғамдық игіліктерге жатқызуға болмайды. Мысалы, тұрғындар зейнетақылар алады, жұмыссыздар жәрдемақы алады, балалар мектепке тегін барады, қаланың көшесіндегі жолдармен барлық халық жүреді. Соған қарамастан, оларды көп жағдайда жеке бағалай отырып, тұтынушылардан ақы алуға болады. Кейбір жағдайларда тұтынушылар санының өсуі олардың арасында бәсеке де туғызады. Мысалы, жолда жүретін көліктердің саны өскен сайын жол қатынасы қиындайды, жолдарды кеңейту мәселесі пайда болады, көптеген балалар ақылы мектептерге барады, жол салығы, көлік салығы арқылы үшінші адамдардың тегін пайдалылық алуына кедергі қюға болады. Осындай игіліктерді үкімет ұсынатын игіліктер деп атайды.
Үкімет ұсынатын игіліктер бір нақты тұтыну деңгейіне дейін тұтынушыны таңдамайды, бірақ, жаңа тұтынушыардың саны көбейген сайын бұрынғы тұтынушылардың тұтыну деңгейлері төмендей бастайды. Мұндай игіліктерді шегінен шыққан игіліктер деп атайды. Кейбір игіліктерді тұтынудан ешкімді ажырата алмағанмен, қосымша тұтынушыларды анықтау және оларды ақы төлеуге мәжбүр ету немесе тұтыну мүмкіншілігінен ажырату қиын болмайды. Осындай игіліктерді жеке фирмалар да өндіріп, нарықта сата алады. Демек, үкімет ұсынатын игіліктерді аралық игіліктер деп атауға болады. Оларға таза қоғамдық игіліктер мен таза жеке игіліктердің ерекшеліктері ортақ болып табылады.
Таза жеке игіліктерге қарағанда таза қоғамдық игіліктерді жеке – жеке бағалап, сатуға мүмкіндік болмайды. Олардың сұраныс көлемі баға деңгейіне байланысты болмайды. Таза қоғамдық игіліктердің жекелеген бірліктеріне баға белгілеу мүмкін болмағандықтан оларға деген жалпы сұраныс ерекше түрде болады. (сурет 15.1). Бұл жағдайда баға өзгермелі шама болып табылмайды. Сондықтан да, таза қоғамдық игіліктерге деген сұраныс қисығы сол таза қоғамдық игіліктердің қолдағы барлық көлемінің шекті пайдалылығын бейнелейді. Барлық тұтынушылар (мысалы, олардың санын үшеу деп аламыз, А, Б, В тұтынушылары — төмендегі суретті қараңыз) шығарылған игіліктердің көлемін тұтастай тұтынуы қажет. Таза жеке игіліктерге деген жалпы сұранысқа қарағанда (ол жеке сұраныс қисықтарын көлденең қосу арқылы алынады) таза қоғамдық игіліктерге деген жалпы сұраныс жеке шекті пайдалылықтарды тігінен қосу жолымен анықталады.
Р (1бірлікке мың.тг) Р (1бірлікке мың.тг)
0 2 4 6 12 Q
а) Таза жеке игілік б) Таза қоғамдық игілік
Сурет 15.1 Таза жеке игіліктерге және таза қоғамдық игіліктерге
деген жалпы сұранысты анықтау
Таза қоғамдық игіліктің бағасы әрбір тұтынушының төлейтін бағаларының қосындысымен анықталады. Экономикалық ресурстарды тиімді қолдану үшін таза қоғамдық игіліктерді тұтынудан алатын шекті пайдалылық оларды өндіруге кететін шекті шығынға тең болу қажет.
«Билетсіздер» мәселесі. Таза қоғамдық игіліктерді тұтыну ұжымдық тұрғыдан жүзеге асады, бірақ бұл тұтынудан алынатын жеке пайдалылықтар әртүрлі болып табылады. Біздің мысалымызда (жоғарыдағы суретті қараңыз) индивидтер әртүрлі пайдалылыққа ие: тұтынушы А ең аз пайдалылыққа, ал тұтынушы В ең жоғарғы пайдалылыққа ие болып отыр. Мұндай жағдай әрбір адамның шекті пайдалылықтары туралы нақты ақпараттың бар екендігін сипаттайды. Бірақ, нақты өмірде мұндай нақты ақпараттар болмайды, болғанмен де сирек құбылыс болып табылады.
Егер таза қоғамдық игіліктерді бір мезгілде барлық адамдар толығымен тұтынатын болса, онда оны тұтынғанына ақы төлемеген адамдарды ажырату мүмкін емес. Ақы төлемеген адамдарды анықтау өте қиын болғандықтан, көптеген адамдар таза қоғамдық игіліктерді тегін тұтынуға ынталы болады. Орын алатын осындай жағдайларды «билетсіздер» немесе «қояндар» мәселесі (free-rider problem) деп атайды. Билетсіздік мәселесі көп жағдайда тұтынушылардың аз топтарынан гөрі үлкен топтарда пайда болды. Яғни, тұтынушылардың саны өскен сайын ақы төлеу туралы қажетті ақпарат алу мүмкіндігі қиындайды. Билетсіздік мәселесінің туындауы нәтижесінде таза қоғамдық игіліктерді өндіру тиімділігі төмендейді. Нарық мұндай мәселені шеше алмайды, яғни нарық бұл жерде «фиаскоға» (сәтсіздікке) ұшырайды. Нарықтың «сәтсіздіктерін» жоюға мемлекет көмектеседі.
Нарықтың «сәтсіздіктері» (фиаскосы)— бұл нарықтың ресурстарды тиімді бөлуді және пайдалануды қамтамасыз ете алмауы жағдайындағы туындайтын мәселелері.
Әдетте, нарықтың «сәтсіздіктерін» сипаттайтын тиімсіз жағдайлардың төрт типі ерекше қарастырылады:
1) монополиялық іс - әрекеттер;
2) асимметриялық (жетілмеген) ақпараттар;
3) сыртқы әсерлер;
4) қоғамдық игіліктер.
Енді, осындай мәселелерді шешудегі мемлекеттің рөлі мен мүмкіндіктерін, үкіметтің саяси шешім қабылдау механизмдерін қоғамдық таңдау теориясы тұрғысынан толық қарастыруға тырысамыз.
Қоғамдық таңдау теориясы. Мемлекет нарық сәтсіздікке (фиаскоға) ұшыраған салаларға көмекке келеді. Бірақ үкіметтің шешім қабылдау механизмі қандай? Қоғамның қалауы мен ұжымның таңдауы қалай жүзеге асырылады? Міне, осындай сұрақтарға қоғамдық таңдау теориясы жауап береді.
Қоғамдық таңдау теориясы жеке экономикалық бағыт ретінде 1960 жылдардың аяғында қалыптасты. Бұл теорияның пайда болуына көбінесе американдық экономист, Нобель сыйлығының иегері Кеннет Эрроу мен шотландтық экономист Дункан Блэк атсалысты. Олар экономикалық талдаудың принциптерін (шығындар мен табыстар прнициптері) үкіметтің саяси және экономикалық шешімдер қабылдау үрдісіне қолдануды мақсат етіп қойды. Бұл бағыт әріқарай неоклассикалық және неоинституционалистік модельдермен бірге тығыз байланыста дамыды.
Қоғамдық таңдау теориясының негізгі пәні – саяси және экономикалық құбылыстардың өзара байланыстылығын зерттеу. Бұл теорияның шеңберінде саясаткерлердің экономикалық шешімдер қабылдау механизмі зерттеледі. Қоғамдық таңдау теориясының қарастыратын сипатты мәселелері – мемлекеттік қаржылар, сайлау процедуралары, үкіметтік шешім қабылдау үрдістері, әртүрлі қысым жасау топтарының іс-әрекеттері және т.б. Бұл теорияның негізгі көрнекті өкілдері – Нобель сыйлығының лауреаты, американдық экономист Джеймс Бьюкенен, қазіргі институционализм бағытының өкілдері Дуглас Норт, Манкур Олсон және басқалары. АҚШ-та «Қоғамдық таңдау» («Public Choice») деген арнайы журнал шығады, бұл елде осы теорияның кең етек жайғанын айтуға болады.
Дж. Бьюкенен ұтымды экономикалық шешім қабылдау принципі саяси процесстерді зерттеу кезінде де қолданылатындығы туралы болжам айтады. Саяси сфераның өзі нарықтың бір түрі ретінде, яғни саяси нарық ретінде қарастырылады. Бұл яғни, мемлекеттік лауазымға ие адамның қоғамның мүдесі мен әл-ауқаттылығы туралы мәселелерді басшылыққа алмайтындығын және оған дауыс беріп сайлаған азаматтардың мүдделері туралы шешімдерді өмірге келтіре қоймайтындығын білдіреді. Егер қарапайым тұтынушы өз пайдалылығын арттыруды көздесе, ал бизнесмен өз пайдасын максималдауға тырысса, онда мемлекеттік органның қызметкері де өзінің жеке пайдасын максималдауға тырысады. Ал бұл пайда сайлауда көбірек дауыс жинау үшін қайта сайлану мақсатын жүзеге асыру деген сөз. Неолиберализмнің белгілі өкілі Людвиг фон Мизестің айтуынша «... мемлекеттік мекемелерді басқаруда пайда табу жүйесінен де артық принциптерді қолдануға тура келеді... Бюрокатиялық басқару - әкімшіліктік іс-шараларды жүргізу кезінде қолданылатын әдіс, мұндай шаралардың нәтижелері нарықта ақшалай құндылыққа болмайды». Бұл жағдайда мемлекеттік органдардың, мысалы, заң шығарушылардың қабылдайтын шешімдері экономикалық көзқарас әрқашанда тиімді түрде жүзеге асырыла бермейді. Бірақ заң шығарушылар – тірі адамдар, және олардың саяси шешімдер қабылдау кезінде жеке мүдделері міндетті түрде есепке алынады. Мемлекеттік лауазымды тұлға, нарықтың басқа да субъектілері сияқты, өзінің жеке шекті шығындарын шекті табыстарымен теңестіруге ұмтылады, немесе МС МR-ге тең болу керек. Бірақ бұл жерде қоғамның мүдделері міндетті түрде назарға алына бермейді.
Қоғамдық таңдау теориясының саяси процесстерге деген көзқарасының ерекшелігі мынада, яғни адамның жеке мүддесі күнделікті өмірде де, бизнесте де, және қоғамдық өмірде де негізге мотив ретінде қарастырылады. Қоғамның қабылдайтын кез-келген шешімдері дауыс берушілердің экономикалық бағалауына байланысты болып келеді. Үкіметтік ұйымдардың қабылдайтын маңызды шешімдері қоғамдық игіліктерді өндірумен байланысты. Саяси жүйе жағдайында қабылданатын шешімдер демократиялық мемлекеттерде тікелей және уәкілетті демократия түрінде жүзеге асырылуы мүмкін.
Тікелей демократия әрбір адам заңға сәйкес кез-келген мәселе бойынша дауыс беру мүмкіндігіне ие деген болжамға негізделеді. Қазіргі заманғы нарықтық экономикасы дамыған мемлекеттерде тікелей демократияның емес, уәкілетті демократияның тәжірибесі жүзеге асырылады: дауыс беру құқығына ие барлық тұлғалар өз өкілдіктерін (партияларды) заң органдарына сайлай алады, ал сайланған заң шығарушылар қоғам мүддесіне байланысты шешімдерді, соның ішінде қоғамдық игіліктерді қаржыландырумен, субсидиялар берумен, кеден тарифтерін еңгізумен және тағы басқаларымен байланысты шешімдерді өмірге келтіреді.
Қоғамдық таңдау теориясының өкілдері осындай демократиялық үрдіс жағдайында да көпшілікпен дауыс берудегі шешім қабылдаудың өзі қоғамдық көзқарас тұрғысынан таңдау нәтижелері тиімсіз болуы мүмкін деген болжамға көңіл аударады.
Ұжымдық тұтыну тауарын, яғни қоғамдық игіліктерді – жол белгілерін өндіру туралы шешім қабылдаудың мысалын қарастырайық. Тікелей басқару кезінде келесі жағдай орын алуы мүмкін.
Айталық, тұрғындар мынадай А, В, С топтарына бөлінеді (15.2 кестесін қараңыз). А тобына кіретін тұлғалар жанағы қоғамдық игіліктен ең жоғарғы шекті пайдалылыққа ие болады, яғни олар автомобильді көп қолданатындықтан осындай жоғары пайдалылыққа ие, содан кейінгі кезекте пайдалылыққа ие болатындар, В тобына жататын адамдар, және соңғысы, автокөліктері жоқ немесе оны қолданбайтын, көшедегі қозғалыста жаяу жүргінші ретінде қатысатын С тобына жататындар бұл қоғамдық игіліктен өте аз шекті пайдалылық көреді. Бұл жерде қоғамдық шекті пайдалылық жеке шекті пайдалылықтардың сомасы ретінде анықталады (4-ші бағандағы барлық жолдардың цифрларын қосу, оның нәтижесі 3-ші бағанның цифрларына сәйкес келеді). Әрбір қосымша жол белгісі бойынша шекті шығындар бір мәнге тең – 50 бірлікке тең.
Қоғам үшін өндірістің тиімді көлемі - төрт жол белгісін өндіру (сурет 15.2). Бірақ тұрғындар жол белгілерінің қандай көлеміне дауыс береді немесе таңдайды?
Кесте 15.2 Қоғамдық игілікті өндіру кезіндегі шығындар мен пайдалылықтарды талдау
| жол белгілерінің саны | қоғамның жалпы пайдалылығы (ақшалай бірлікпен) | қоғамның шекті пайдалылығы | топтар бойынша жеке шекті пайдалылық: А – 70%, В – 20%, С – 10% | ||
| 17,5 | 2,5 |
Шекті
пайдалылық
150
50
0 1 2 3 4 жол белгілерінің саны
Сурет 15.3 Қоғамдық көзқарас тұрғысынан
өндірістің тиімді көлемін анықтау
Бұл шығындар мен пайдалылықтардың айырмашылығына байланысты. Мұндай жағдайда үш жағдайды (І, ІІ, ІІІ) қарастыруға болады.
І. Егер шығындар пайдалылықтар сияқты бірдей пропорцияда бөлінсе, онда дауыс беру ең жақсы нәтижеге әкеледі. Барлық топтар төрт белгі қоюға дауыс береді, бұл жағдайда олардың шекті пайдалылықтары шекті шығындарға тең болады. Бірақ, мұндай жақсы жағдайдың орын алуы мүмкін емес. Екі түрлі ауытқу болуы мүмкін.
ІІ. Егер шығындар әрбір топтардың арасында тең (әрбір топ 50 бірліктің 1/3-н төлейді, яғни 16,6 бірліктен, ал пайдалылықтар – берілген пропорцияда, яғни тең емес) бөлінсе, онда жағдай басқаша болады. Мұнда шығындар С тобындағылардың шекті пайдалылықтарынан асып кетеді, яғни екінші белгіні орнатқаннан-ақ асып кетеді (16,6>15), бірақ таңдау, яғни дауыс беру А+В көпшілігінің жағында болады. Мұндай жағдай үшінші белгіні орнатқанда да орын алады. Бірақ енді төрт жол белгісі қойылмайды, өйткені В және С топтары өз дауыстарының 2/3-н «қарсымын» деп береді (В тобы үшін: 10<16,6 және ол С тобына қосылады). Сонымен шығындар тең бөлінгенде және тұтыну тауарының пайдалылықтары тең болмаған жағдайда аз қаржы жұмсалады.
ІІІ. Екінші ауытқу кезінде шығындар тең бөлінбейді (А тобы шығындарының 90%-н, немесе 45 бірлікті төлейді, В және С топтары – 5%-дан, немесе 2,5 бірліктен төлейді), ал пайдалылықтар тең бөлінеді. А тобы үшінші белгіні орнатудан-ақ қарсы болады, өйткені бұл топтың шекті пайдалылығы (100/3 = 33,3) шекті шығындарынан аз (45), бірақ В және С топтары «жақтаймын» деп дауыс береді. Төртінші және бесінші белгілерді қою туралы шешімдер болса да В және С топтарының шекті пайдалылықтары (25/3 = 8,3) олардың шекті шығындарынан (2,5 бірліктен) үлкен болады. Бұл жағдайда, тең бөлінбеген шығындар мен тең бөлінген пайдалылықтар жағдайында тиімді бөлінуге тиіс ақшадан гөрі үлкен қаржылар жұмсалады.
Бұл мысалдар келесі қорытындыға әкеледі: қоғамдық өмірде адамдар өздерінің жеке мүдделері бойынша шешім қабылдайды, нәтижесінде бұл қоғам тұтас мүддесіне жауап беретін нәтижеге әкеле бермейді.
Жол белгілерін салу мысалын тікелей демократияның тәжірибесіне жатқызуға болады. Ал уәкілетті демократия жағдайында ресми тұлға арқылы өздерінің экономикалық мүдделерін жақсы ұйымдастырылған қысым көрсету топтарының, немесе лоббилердің жүзеге асыруына жақсы мүмкіндіктері бар. Бұлар фермерлер ұйымы, күшті салалық кәсіподақтар, әскери-өнеркәсіптік кешендер және т.б. болуы мүмкін. Мұндай жағдайда лоббизм құбылысы туындайды – белгілі бір топтардың белгілі бір мүдделері бойынша үкіметке қысым жасау әрекеттері. Қоғамдық таңдау теориясында уәкілетті демократия жағдайында шешім қабылдау үрдісі нарықтық келісімнің немесе сауда – саттықтың бір түрі ретінде қарастырылады: «Сіз маған сайлауда дауыс жинайсыз – мен сіздің мүдделеріңізді қанағаттандыратын нақты үкіметтік бағдарламаларды орындауға уәде беремін». Лоббистер ерекше нәрсе, саяси рентаны іздеу дегенмен айналысады. Саяси рента – бұл саяси институттар арқылы экономикалық рента алудың жолы. Жанағы айтылған мүдделерді орындау туралы заң шығарушылар үкіметтік шешімдер қабылдағанда ғана сол қысым көрсету топтары саяси рентаға ие болады.
Уәкілетті демократия жағдайында «логроллинг» деген ұғым кең тараған. Логроллинг – бұл дауыс берумен саудаласу, яғни бір индивид (топ, партия) өз мүддесіне байланысты белгілі бір мәселе бойынша басқа бір индивидті (басқа топты, партияны) қолдаймын деп уәде беруі.
Қоғамдық таңдау теориясында саяси шешімдер қабылдау үрдісін түсіндіру үшін микроэкономикалық талдау кеңінен қолданылады. Бұл бағыттық қазіргі американдық өкілі Э. Даунс өзінің «Экономическая теория демократии» деген еңбегінде ұтымды сайлаушының тәртібін зерттейді және мынадай формуланы ұсынады:
Е = (Ut+1A) – Е (Ut+1B),
мұндағы, t+1 - өткен және қазіргі сайлаудың арасындағы уақыт мерзімі;
А – билік басындағы партия;
В – оппозиция;
U - t+1 уақыт мерзіміндегі үкімет қызметінің беретін пайдалылығы;
Е – күтілетін пайдалылық.
Бұл жағдайда, егер нәтижесінде оң сан шықса, онда сайлаушы А партиясына дауыс береді, егер теріс сан шықса, онда оппозицияға дауыс береді, ал егер нөл саны шықса, онда дауыс беруден қалыс қалады, бірақ, рационалды субъект t уақыт мерзімі өткен әлі билік басындағы үкіметтің қызметін мынадай формула бойынша бағалайды:
Utі / Utа,
Мұндағы, Utі - өткен t уақыт аралығында алынуға тиіс мүмкін максималды пайдалылық, идеалды пайдалылық (і - ideal);
Utа - өткен t уақыт аралығында алынған нақты пайдалылық (а - асtual).
Жақсы рейтингісі болған кезде сайлаушы бәрібір билік басындағы партияға дауыс береді, ал жаман рейтингісі бар билік басындағы партияға қарсы дауыс береді.
Қоғамдық таңдау теориясында негізгі бағыттың бірі ретінде экономикалық талдаудың әдістерін қолдану арқылы саяси таңдаулардың модельдерін қарастыру болып табылады.
Саяси сайлаулардың, яғни таңдаулардың әртүрлі модельдері бар: екіпартиялы, көппартиялы, демократиялық, тоталитарлық және т.б. Бұл жерде біз Кондорсе парадоксы мен Эрроудың мүмкін еместік теоремасын қарастырамыз, бұлар өз авторларының аттарымен, яғни 18-ші ғасырдың француз философы, қоғам қайраткері және экономисі Жан Антуан Кондорсенің және қазіргі американдық экономист Кеннет Эрроудың атымен аталады. Біз енді қоғамның қалауларын және дауыс беру процедураларын талдауды анықтауға тырысамыз.
Кондорсе парадоксының басты мәселесі келесідей жағдайда қарастырылады: егер қоғамда кез-келген альтернативтік бағдарламаларды қабылдау бойынша бірауыздылық немесе бірдауыстылық болмаса, онда қоғамның таңдауын қалай анықтауға болады? Сайлаудағы көпшіліктің принципі бойынша ма? Бұл принцип орындалуы мүмкін, бірақ біз бір ғана бағдарлама ұсынылады деп қарастырамыз. Ал егер бірнеше бағдарламалардың ішінен таңдау керек болса ше? Мысалы: А) инфляциямен күресу; Б) қылмыспен күресу; В) жұмыссыздықпен күрес, және бұл жерде дауыс беретін барлығы 3 топ қана бар деп ұйғарамыз. Олар өз таңдауларын (А, Б, В) өз беттерінше бірінші, екінші немесе үшінші орын беру арқылы бағалайды. Бұл жағдайдағы шешім қабылдау үрдісін қарастыру үшін дауыс берушілердің қалауларын кесте түрінде көрсетейік:
Кесте 15.4 Үш альтернативаның ішінен таңдау кезіндегі дауыс берушілердің қалаулары
| Сайлаушылардың топтары | Үш альтернативаның дәрежелері: | ||
| А | Б | В | |
Сонымен, сайлау процесі басталады.
Алдымен, сайлаушыларға А және Б бағдарламаларының арасында таңдау жүргізіледі. Бірінші топ А бағдарламасын таңдайды (бұл топ А бағдарламасын бірінші орынға, Б бағдарламасын екінші орынға қояды), Екінші топ Б бағдарламасын таңдайды (бұл топ А бағдарламасын үшінші орынға, Б бағдарламасын бірінші орынға қояды), үшінші топ та А бағдарламасын таңдайды (бұл топтың қалауында А бағдарламасы еікнші орын алады, ал Б бағдарламасы болса үшінші орынға ие).
Содан кейін Б және В бағдарламаларының арасында таңдау жүргізіледі. Б бағдарламасы таңдалады, өйткені бірінші және екінші топтар осыны қалайды.
Соңынан, А және В бағдарламаларының арасында таңдау жүргізілгенде, В бағдарламасы таңдалады, өйткені үшінші және екінші топтар В – ға дауыс береді.
Егер транзитивтілік принципі сақталса, онда Б бағдарламасынан гөрі А бағдарламасын, В бағдарламасынан гөрі Б бағдарламасын қалай отырып, қоғам В бағдарламасынан гөрі А бағдарламасын таңдауы тиіс еді. Бірақ, жоғарыда көрсетілгендей, қоғам В бағдарламасын таңдай отырып қарсы таңдау жасайды.
Бұл кесте қарапайым көпшілікпен дауыс берудің сәйкессіздігін, яғни тиянақсыздығын көрсететін Кондорсе парадоксын сипаттайды. Басқаша, Кондорсе парадоксын дауыс беру парадоксы деп те атайды. Сәйкесінше, көпшілікпен дауыс беру мәселесі бұл процедураның демократиялылығына қарамастан, әрқашанда дұрыс және әділ таңдауға апара бермейді.
1952 жылы К. Эрроу «Общественный выбор и индивидуальные ценности» деген еңбегінде өзінің танымал мүмкін еместік теормасын жасады: егер мүмкін альтернативтік таңдаулардың саны екіден асса, онда дұрыс қоғамдық таңдау болмайды.
Мүмкін еместік теоремасы басқаша былай сипатталады: қоғам бір-біріне қарсы келмейтін келісілген шешімдерді қабылдаудың жолын таба алмайды, егер бұл шешімдерді бір ғана тұлға қарастырмаса, онда бұл теорема осылай тұжырымдалады.
Бірақ, дұрыс таңдау, яғни дұрыс қоғамдық таңдау дегеніміз не?
Ол үшін Эрроу ұсынған мына бес аксиоманы (шартты) сақтау қажет:
1. Қоғамдық таңдау дауыс берушілердің қалауларының кез-келген комбинациясы үшін жүзеге асырылу керек (универсалды қолданушылық, немесе қоғамдық ұтымдылық аксиомасы).
2. Транзитивтілік шарты, немесе аксиомасы. Егер қоғам Б баламасынан гөрі А баламасын, және С баламасынан гөрі Б баламасын қаласа, онда қоғам А және С баламасы арасындағы таңдау кезінде С баламасын қалауы керек.
3. Сыртқы альтернативтермен байланыссыз болу шарты (яғни, егер индивидтер А және Б баламаларының арасында таңдау жүргізсе, онда бұл олардың С баламасы бойынша пікірлеріне байланысты емес).
4. Азаматтардың суверенитеттілік шарты, яғни әр азаматтың билігі өз қолында болу керек, бұл қоғам азаматтардың таңдауынсыз Б баламасынан гөрі А баламасын қалай алмайды дегенді білдіреді, әсіресе, бірдауыстылық таңдау болса. Бұл шартты басқаша Парето принципі деп те атайды.
5. Диктаторлық емес таңдаулардың шарты (ешқандай индивид өз қалаулары бойынша қоғамды көндіре алмайды деген сөз).
К. Эрроудың мүмкін еместік теоремасын өздігінше екіпартиялы режимнің пайдасын шешеді деп айтуға болады, яғни дауыс берудің ешқандай демократиялық жүйесі (1–5 аксиомалар) кем дегенде екі партия болмайынша мүмкін болмайды.
Белгілі бір дәрежеде логроллинг дауыс берудің парадоксын болдырмауға көмектеседі. Кондорсе парадоксын сипаттайтын біздің мысалымызда, егер үш топтың екеуі екі бағдарламаны таңдау туралы және оларды қанағаттандыратын бағдарламалар қабылдансын деген үмітпен өз қалаулары туралы өзара келіссе, онда олар соңғы шешімге келуі мүмкін.
Сонымен, мемлекеттік реттеуді белгілі бір шеңберлерде ғана жүзеге асыру қажет. Ал ол шеңберлер тұтастай нарық фиаскосының масштабтарымен және нақты экономикалық жағдайлармен өлшенеді. Әділ мемлекеттік реттеу нарықтық механизм мүлдем орындай алмайтын «сәтсіздіктерді» жоюға мүмкіндік береді.
Бірақ мынаны атап өткен маңызды, яғни, мемлекет нарықтың сәтсіздіктерін жойған кезде барлық мәселелер өз шешімін табады деп ешкім де айта алмайды. Мұндайда мемлекеттің фиаскосы (мемлекеттік реттеудің сәтсіздіктері) да орын алады, яғни бұл жағдайды біз мемлекеттік реттеудің нәтижесінде ресурстардың тиімсіз бөлінуі деп түсінеміз және бұл құбылысты біз әріқарай толығырақ қарастыруға тырысамыз.
Мемлекеттің фиаскосы.Қоғамдық таңдау теориясын жақтаушылар экономикалық себептерге байланысты халықтың жекелеген топтары арасында саяси теңсіздіктердің бар екендігі туралы, яғни мемлекет фиаскосы туралы қорытындыға келеді. Мемлекеттік реттеудің сәтсіздіктерінің аса маңызды себептерін талдайтын болсақ, ең алдымен, шекті шығындар мен шекті табыстардың арасындағы пропорциялардың бұзылуы туралы айтқан жөн, яғни бұл бұзылыс қоғамдық көзқарас тұрғысынан тиімсіз экономикалық шешім қабылдауға немесе мемлекеттің сәтсіздігіне алып келуі мүмкін.
Ақпарат алудағы теңсіздік те сол жағымсыз құбылысқа апарып соқтырады. Табысы жоғары адамдарды, жақсы ұйымдастырылған лоббисттік топтарды жақсы ақпараттандырылған тұлғаларға жатқызуға болады. Сәйкесінше, олар саяси рентаны таба отырып өз пайдаларын максималдайды. Ақпарат алудағы теңсіздік уәкілетті демократия жүйесіндегі феноменмен де байланысты және ол рационалды хабарсыздық немесе мағлұматсыздық (рациональное неведение) деген атқа ие болды. Бұл термин индивидтердің сайлауларға және дауыс берулерге қатысудан шет қалу дегенді білдіреді, бұл алшақтау олардың табыстарының сайлауға қатысумен байланысты шығындарынан төмен болғанда орын алады. Айталық, үкіметтің шешімін бағалау қажет, ол шешімді өмірге келтіруден тұтас қоғам пайда көреді, бұл жерде тұрғындардың жекелеген топтары бұл шешімнен ұтылулары мүмкін (мысалы, белгілі бір салаға субсидия беруді жою). Бірақ бұл шарадан әрбір жеке сайлаушы аз пайда көреді (жалпы пайда барлық тұрғындардың арасында бөлінеді). Мұндай жағдайларда дауыс берушілер немқұрайдылық танытады, мұны, көпшілікке - рационалды ескермеушілік деп атайды, бірақ өзара бірікпеген адамдар үшін осы жоба туралы жиналудың және ақпараттарды бағалаудың, титімдей пайда үшін лоббисттік топтар құрудың мәнісі жоқ. Ал субсидияны жоюдан зардап шегетін басқа топтар керісінше, бірігіп, қысым көрсету топтарын (аграрлық лобби, қорғаныстық лобби, т.б.) құра бастайды.
Мемлекет фиаскосының тағы бір себебі – мемлекеттік шенеуніктердің (мемлекеттік бюрократияның) әділетсіздіктері, олар өз мүддесін жақтай отырып, келесі сайлауларда неғұрлым көп жинауға тырысады және олар осы мақсаттарына жету үшін экономикалық тиімділікке сәйкес келмейтін шешімдер қабылдайды. Бұдан басқа, саяси қызметкерлер барлық адамдар сияқты өзінің жеке мүдделерін ойлайды, және осы мүдделері белгілі бір уақытта мемлекеттік лауазым сезімінен де асып түсуі мүмкін.
Кез-келген шешімдер арасындағы уақыттың сәйкессіздігін де мемлекеттің сәтсіздігіне апаратын жол деп айтуға болады. Мысалы, сайлау алдында саясаткер әлеуметтік шығындарды көбейтуге, салықтарды төмендетуге және басқа да қоғамның мүддесіне сай шараларды орындауға уәдесін береді де, дауыс берушілердің арқасында қолдау табады да сайлаудан кейін жанағы айтқан уәделері кейінге қалдырылып жатады немесе халықтың әл-ауқатын төмендетуге әкелетін мүлдем қарама-қарсы шешімдер қабылдауы мүмкін. Сонымен, уақыттың сәйкессіздігі деп біз үкіметтік көзқарас тұрғысынан бүгінгі тиімді шаралар болашақта тиімсіз болып қалуы мүмкін деп түсінеміз, әсіресе экономикалық агенттер өз мақсаттарына жеткеннен кейін айтылған сайлауалды уәделерінің ізі суығаннан кейін бұл шаралар тиімсіз болып қала береді.
Уақыт интервалдарына байланысты мемлекет фиаскосына әкеліп соқтыратын ішкі және сыртқы кешіулер (лаги) мәселесі туындайды. Бұл жерде кешігушілік әсері туралы сөз болып отыр, яғни мәселені анықтау және оны мемлекеттік шешім ретінде қабылдау, содан кейін ол үкіметтік бағдарламаның өмірлік беретін нәтижелері арасындағы уақыттың алшақтығы.
Ішкі кешігушілік (лаг) деп белгілі бір экономикалық құбылыстың пайда болу сәті мен оны орындау сәті арасындағы өтетін уақыт аралығын түсіндіреміз. Ішкі кешігушіліктер мойындау кешігушілігі және шешім қабылдау немесе орындау кешігушілігі деп бөлінеді: 1) мойындау (тану, ұғыну) кешігушілігінің пайда болуы белгілі бір саланың экономикалық өмірін реттеудің мәселесін танып білу үшін уақыт қажет дегенді білдіреді. Мысалы, инфляциямен күресуге бағытталған шараны қабылдау үшін ең алдымен, оның көзін, инфляцияа қарсы саясаттың мүмкін варианттарын бағалап алу қажет, ал үшін уақыт қажет екендігі белгілі. Бұл жағдайда бұл кешігушіліктің ұзақтылығына үкіметтің, эксперттердің тереңділігі мен хабардарлығы сияқты факторлар әсер етеді.
2) Шешім қабылдаудың кешігушілігі. Бұл мәселені анықтау мен нақты шешім қабылдау арасындағы орын алатын уақыт. Бұл кезең ұзаққа созылуы мүмкін. Мысалы, салық заңдарын өзгертумен байланысты белгілі бір шешімдер қабылдау үшін жағдайды мұқият анықтап алып талдау қажет және дұрыс шешім қабылдау жобасын бекіту керек.
Сыртқы кешігушілік (лаг)– бұл белгілі бір шараны қабылдау сәті мен оның беретін нәтижесі арасындағы өтетін уақыт аралығы. Сыртқы кешігушілікке әсер ету кешігушілігін жатқызуға болады.
Әсер етудің кешігушілігі. Бұл үкіметтің белгілі бір қабылдайтын шарасының әсерінен мемлекеттік реттеу объектісінің өзгере бастайтындығын сипаттайтын кезең. Мысалы, үкімет салық мөлшерлемесін төмендету туралы шешім қабылдады, бірақ бұл шешімнің әсерінен экономиканың нақты жандануы бірден орын алмайды, оған белгілі бір уақыт кетеді.
Мемлекеттің фиаскосымен байланысты күтпеген жағдайлардың орын алу заңы туралы да айтқан жөн. Оның мәні мынада, яғни белгілі бір шараны жүзеге асырғанда күтілген нәтиже болмай қалуы мүмкін. Нарықтың әрекетін жақсартуға ұмтылудың қарама-қарсы біз күтпеген нәтижелерге әкелуі мүмкін. Мысалы, мемлекет спекуляциямен күресу мақсатында азық-түлік тауарларына тұрақты баға бекітеді. Бірақ, бұл шараның нәтижесінде тауар тапшылығы, көлеңкелі экономика шарықтауы, күтім және басқа да сияқты проблемалар орын алуы мүмкін.
Осындай мәселелерді шешуде қоғамдық таңдау теориясын жақтаушылар нарықтық үрдістердің еркін дамығанын қалайды, бірақ олар нарықтық механизмнің кемшіліктерін жоюға қабілетті мемлекеттің де оң рөлін жасырмайды.
Орытынды
1. Әрқайсысы жеке – жеке бағаланатын және сатылатын экономикалық игіліктерді таза жеке игіліктер деп атайды. Барлық тұтынушылар бірге тұтынатын экономикалық игіліктерді таза қоғамдық игіліктер деп атайды. Таза қоғамдық игіліктерді өндіру мен тұтыну жағымды сыртқы әсерлерді туғызады. Мысалы, ұлттық қорғаныс, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздік, қоршаған ортаны қорғау және басқа да барлық адамдарға ортақ игіліктер - таза қоғамдық игіліктер болып табылады.
2. Таза қоғамдық игіліктердің бірқатар ерекшеліктері бар:
— қоғамдық игіліктер бәріне ортақ болғандықтан, оларды тұтынудан ешкімді ажыратып тастау мүмкін емес. Таза қоғамдық игіліктерді тұтынғаны үшін ақы төлегісі келмеген адамдарды тұтынушылардың қатарынан шығарып жіберуге болмайды;
— таза қоғамдық игіліктерді тұтынуда бәсекенің болмауы. Таза қоғамдық игіліктер барлық тұтынушыларға ортақ болып табылады. Оларды тұтынудың деңгейі тұтынушылардың санына байланысты болмайды. Қосымша тұтынушылардың пайда болуы сол игіліктерді тұтынудың деңгейін төмендетпейді. Таза жеке игіліктерге қарағанда таза қоғамдық игіліктерді тұтыну кезінде тұтынушылар арасында бәсекелестік туындамайды;
— таза қоғамдық игіліктерді өндіру және тұтыну жағымды сыртқы әсерлерді туғызады. Егер таза қоғамдық игіліктер бір адам үшін өндірілсе, онда оның пайдалылығын басқа да адамдар көреді. Таза қоғамдық игіліктердің ұсынысы тиімді деңгейден төмен болады.
3. Таза қоғамдық игіліктерге деген сұраныс қисығы сол таза қоғамдық игіліктердің қолдағы барлық көлемінің шекті пайдалылығын бейнелейді. Таза жеке игіліктерге деген жалпы сұранысқа қарағанда (ол жеке сұраныс қисықтарын көлденең қосу арқылы алынады) таза қоғамдық игіліктерге деген жалпы сұраныс жеке шекті пайдалылықтарды тігінен қосу жолымен анықталады.
4. Таза қоғамдық игіліктің бағасы әрбір тұтынушының төлейтін бағаларының қосындысымен анықталады. Экономикалық ресурстарды тиімді қолдану үшін таза қоғамдық игіліктерді тұтынудан алатын шекті пайдалылық оларды өндіруге кететін шекті шығынға тең болу қажет.
5. Таза қоғамдық игіліктерді тегін тұтынудан «билетсіздер» немесе «қояндар» мәселесі туындайды. Билетсіздік мәселесінің туындауы нәтижесінде таза қоғамдық игіліктерді өндіру тиімділігі төмендейді. Мұндай жағдайда нарық «фиаскоға» (сәтсіздікке) ұшырайды. Нарықтың сәтсіздіктерін сипаттайтын мынадай типтері бар: 1) монополиялық іс - әрекеттер; 2) асимметриялық (жетілмеген) ақпараттар; 3) сыртқы әсерлер; 4) қоғамдық игіліктер.
6. Қоғамдық таңдау теориясы – саяси және экономикалық құбылыстардың өзара байланыстылығын зерттеу. Бұл теорияның шеңберінде саясаткерлердің экономикалық шешімдер қабылдау механизмі зерттеледі. Қоғамдық таңдау теориясының қарастыратын сипатты мәселелері – мемлекеттік қаржылар, сайлау процедуралары, үкіметтік шешім қабылдау үрдістері, әртүрлі қысым жасау топтарының іс-әрекеттері және т.б.
7. Үкіметтік ұйымдардың қабылдайтын маңызды шешімдері қоғамдық игіліктерді өндірумен байланысты. Саяси шешімдер қабылдау үрдісі тікелей және уәкілетті демократия тұрғысынан жүзеге асырылады. Тікелей демократия әрбір адам заңға сәйкес кез-келген мәселе бойынша дауыс беру мүмкіндігіне ие деген болжамға негізделеді. Бірақ, қазіргі уақытта, тікелей демократиядан гөрі, уәкілетті демократияның маңызы зор болып табылады: дауыс беру құқығына ие барлық тұлғалар өз өкілдіктерін (партияларды) заң органдарына сайлай алады, ал сайланған заң шығарушылар қоғам мүддесіне байланысты шешімдерді өмірге келтіреді.
8. Уәкілетті демократия жағдайында ресми тұлға арқылы ұйымдастырылған қысым көрсету топтары, немесе лоббилер (фермерлер ұйымы, күшті салалық кәсіподақтар, әскери-өнеркәсіптік кешендер және т.б.) өз көздеген экономикалық мақсаттарын жүзеге асыра алады. Лоббизм – бұл белгілі бір топтардың өздерінің мүдделері бойынша үкіметке қысым жасау әрекеттері. Осыған баланысты, лоббистер саяси рентаны іздеумен айналысады. Саяси рента – бұл саяси институттар арқылы экономикалық рента алудың жолы. Уәкілетті демократия жағдайында «логроллинг» деген ұғым кең тараған. Логроллинг – бұл дауыс берумен саудаласу, яғни бір индивид (топ, партия) өз мүддесіне байланысты белгілі бір мәселе бойынша басқа бір индивидті (басқа топты, партияны) қолдаймын деп уәде беруі.
9. Саяси шешімдер қабылдаудың ерекше модельдері ретінде Кондорсе парадоксы мен Эрроудың мүмкін еместік теоремасын қарастыруға болады. Егерде қоғамда кез-келген альтернативтік бағдарламаларды қабылдау бойынша бірауыздылық немесе бірдауыстылық болмаса, онда қоғамның таңдауын анықтауда сайлаудағы көпшілікпен дауыс берудің сәйкессіздігі мен тиянақсыздығы орын алады – бұл Кондорсе парадоксы деп аталады. Кондорсе парадоксын басқаша дауыс беру парадоксы деп те атайды. Сәйкесінше, көпшілікпен дауыс беру мәселесі әрқашанда дұрыс және әділ таңдауға апара бермейді. Эрроудың мүмкін еместік теоремасы: егер мүмкін альтернативтік таңдаулардың саны екіден асса, онда дұрыс қоғамдық таңдау болмайды. Мүмкін еместік теоремасы басқаша былай сипатталады: қоғам бір-біріне қарсы келмейтін келісілген шешімдерді қабылдаудың жолын таба алмайды, егер бұл шешімдерді бір ғана тұлға қарастырмаса, онда бұл теорема осылай тұжырымдалады.
10. Мемлекет нарықтың сәтсіздіктерін жою кезінде барлық мәселелер өз шешімін таппауы мүмкін. Мұндай жағдайда мемлекеттің фиаскосы (мемлекеттік реттеудің сәтсіздіктері) орын алады - мемлекеттік реттеудің нәтижесінде ресурстардың тиімсіз бөлінуі. Әртүрлі экономикалық себептерге байланысты халықтың жекелеген топтары арасында саяси теңсіздіктердің бар болуынан мемлекет фиаскосы туралы мәселелер туындайды. Мемлекеттік реттеу сәтсіздіктерінің аса маңызды себептері мынадай:
— шекті шығындар мен шекті табыстардың арасындағы пропорциялардың бұзылуы;
— ақпарат алудағы теңсіздік, ол рационалды хабарсыздық немесе мағлұматсыздық (рациональное неведение) деген атқа ие болды.
— мемлекеттік шенеуніктердің (мемлекеттік бюрократияның) әділетсіздіктері;
— кез-келген шешімдер арасындағы уақыттың сәйкессіздігі, бұл жерде кешігушілік әсері туындайды, яғни мәселені анықтау және оны мемлекеттік шешім ретінде қабылдау, содан кейін ол үкіметтік бағдарламаның өмірлік беретін нәтижелері арасындағы уақыттың алшақтығы;
— күтпеген жағдайлардың орын алу заңы, яғни белгілі бір шараны жүзеге асырғанда күтілген нәтиже болмай қалуы мүмкін. Осындай мәселелерді шешуде қоғамдық таңдау теориясын жақтаушылар нарықтық үрдістердің еркін дамығанын қалайды, бірақ олар нарықтық механизмнің кемшіліктерін жоюға қабілетті мемлекеттің де оң рөлін жасырмайды.