Негізгі сөздер. · Халық табысының дифференциациясы
· Бағалық саясат
· жетілмеген бәсеке
· Халық табысының дифференциациясы
Бағаларды мемлекеттік реттеудің мәні және қажеттілігі.
Баға саясаты - бұл мемлекеттік биліктің, жергілікті өзін-өзі басқару және бағаны жасаушы субъектілердің халық шаруашылығы, қызметтер сферасындағы бағаларды реттеуші және оны бақылаумен байланысты қызметі. Бағалар- саясаты бағалардың іс жүзінде құрылуын және оларды реттеудің тәжірибесін талдау арқылы, бағаны мемлекеттік реттеудің тәртібін бақылау, антимонополиялық заң негізінде монополиялық қызметтің жағымсыз салдарларын шектеу.
Бағалық саясат мемлекеттің экономикалық саясатының құрамдас бөлігі және нарықтық қатынастар кезінде оның орны ерекше болады. Ол нарықтық қатынастардың нығаюына көмектеседі; мемлекеттің, жеке меншік, муниципалды және т.б. меншік түтрлерінің мүддесін қорғайды, инфляцияны тежейді және оның экономикалық, және әлеуметтік теріс әсерлерін бәсеңдетеді, бәсекелестіктің дамуына жол ашады, тауарлар мен қызметтердің, қаржы құралдарының еркін қозғалысына және еркін экономикалық қызметке жағдайлар жасайды.
Нарықта жетілмеген бәсеке, олигополия, монополия таралған. Бұл жағдайда нарықтық жұйе мінсіз қызмет атқара алмайды, одан өз кезегінде нарық шеше алмайтын көптеген мәселелер туындайды.
Нарықтың негізгі кемшіліктері:
1. Ірі масштабты өндірістің басымдығы монополияға алып келіп,
бәсекелестікті нашарлатады;
2. Халық табысының айтарлықтай дифференциациясы;
3. Қоғамдық қажеттілікті (қорғаныс, байланыс, медицина және т.б.),
сыртқы әсерлерді (қоршаған ортаны қорғау) анықтай алмауы;
4. Ынталандырушы (марапаттайтын)
Бұл әдістер монополиялану деңгейіне және экономика жағдайына байланысты қолданылады. Шектеуші әдістер негізінен жоғары монополияланған экономикада және жоғары инфляция жағдайында баға өсімін шектеу үшін қолданылады. Мұндай әдіс көпшілік жағдайда орталықтандырылған жоспарлы экономиканы және өтпелі кезең экономикасындағы елдерге тән. Шектеу әдістеріне мыналар жатады:
1. шекті бағалар;
2. тұтрақты бағалар;
3. бағалар өзгерісінің шекті коэффициенті;
4. табыстылықтың шекті деңгейі;
5. жарияланған бағалар және т.б.
Тыйым салушы әдістер монополизмді жеңу, дамыған нарықтық шаруашылық жағдайларда бәсекелестікті дамыту, тұтрақты экономиканы жасау және бағаның тұтрып қалуына тыйым салу үшін қолданылады.
Тыйым салу әдістеріне келесілер жатады:
• бағаны тұтрақтандыруға тыйым салушы;
• дискриминацианлық, жабайы және т.б. бағаларға тыйым салушы;
• қызықтырушы және ауыстырушы принципіне сүйенген жарнамаға
тыйым салушы.
Бағаны тұтрақтандыруға тыйым салу әдісіне сәйкес, үкімет бағаның вертикаль (тігінен) және горизонталь (көлденеңінен) бойынша тұтрақталуын шектейді. Көлденең тұтрақтандыру өндірушілердің арасында бағаны белгілеу туралы келісіммен жүзеге асырылады. Тігінен тұтрақтандыру өндірушілер немесе көптеп сатушылар жекелей бағаларды қадағалаған кезде орын алады.
Дискриминациондық бағаларға тыйым салушы әдістер ұсақ бөлшек саудамен айналысатын дүкендерді қорғау үшін керек. АҚШ-тың бірқатар штаттары, бөлшек саудаға шығыннан аз бағамен өнімді сатуға тыйым салатын, оған қоса тұтрақты пайыз алуға мүмкіндік беретін, әділетсіз сауда туралы заң қабылдаған. Тыйым салу мақсаты - ұсақ бәсекелестерді жою үшін ірі фирмалардың бағаны шығындардан төменгі деңгейге тұтсіруіне тосқауыл қою. Алдамшы бағалық жарнамаларды шектеу үшін рұқсат етілетін іс-әрекеттердің стандартты жасалған. Мысалы, сатып алушыны төмен бағалармен дүкенге тартып, ал содан кейін тауар таусылды деп айтатын «қызықтырушы және ауыстырушы» принципіне сүйенетін жарнамаға тыйым салынады. Мұны қадағалау үшін фирмалардан есептілікті және құжаттылықты қатаң сақтау талап етіледі.
Ынталандырушы әдістер өмірлік маңызы зор немесе базалық тауар түтрлерін (мысалы, ауыл шаруашылық өнімі, балық өнімі, электр энергиясы) ынталандыруға немесе марапаттауға бағытталған. Оларға жоғарыда аталған кепілдік бағалар, мақсаттық бағалар және т.б. жатады.
Нарықтың бұл кемшіліктерін жою үшін мемлекеттік реттеу пайдаланылады, ал нақтырақ айтсақ мұның кілті болып мемлекеттік бағаларды реттеу табылады.
Бағаны мемлекеттік реттеу әртүтрлі мақсаттар үшін жүзеге асырылады:
1. жекелеген салалар, өндіріс қызметтерін ынталандыру немесе шектеу;
2. инфляциямен күрес жұргізу;
3. халық шаруашылық салалары мен сфералары арасында белгілі бір
қатынастарды сақтау;
4. құрылымдық қайта құрулар жасау;
5. халықтың өмір деңгейін жақсартуға көмектесу;
6. монополияны шектеу, бәсекені дамыту және басқа да мақсаттар үшін
қолданылады.
4. Дамыған нарықтық экономиканы елдердегі бағаны мемлекеттік
реттеудің сипаттамасы.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде бағаны мемлекеттік реттеу кеңінен қолданыс тапқан. Мысалы, АҚШ-та мемлекет бағалардың 10%-н, Жапонияда 20%-н, Швейцарияда 50%-н қадағалайды.
Бағаны мемлекеттік реттеу деңгейі әртүтрлі кезеңге және әрбір елде әртүтрлі. Ол келесідей факторларға:
1. экономиканың жалпы жағдайына,
2. елдің монополиялану деңгейіне;
3. жеке салалардағы нақты конъюктураға;
4. әртүтрлі елдердің жұргізетін экономикалық саясатының мақсаттарына
байланысты болады.
Бағаны мемлекеттік реттеудің деңгейі жоғары болған сайын, елдің экономикалық жағдайы күрделене түтседі. Елдің тұтрақты экономикалық дамуы кезінде және елеусіз инфляция орын алғанда, бағаны мемлекеттік реттеу заңмен қаралған жағдайларға сәйкес, анағұрлым әлсіз түтрде жүзеге асырылады. Экономиканың монополиялану деңгейі жоғары болған сайын, бағаны мемлекеттік реттеу деңгейі жоғары және баға мен жалақыны қадағалау сияқты стагфляциямен күрес құралы да пайдаланылады (стагфляция = өндірістің стагнациясы (құлдырау) + баға өсімі (инфляция))
АҚШ-та барлық фирмалардың (356 мың) 0,06% құрайтын 200 ең ірі өңдеуші өнеркәсіптік корпорацияға барлық сатылымның 50% тиесілі.
Көптеген дамыған нарықтық экономикасы бар елдерде, бағаны реттеудегі мемлекеттік органдардың құқығы мен рөлін, бағаны белгілеудегі өндірушілердің құқықтары мен міндеттерін және тұттынушылардың құқықтарын анықтайтын заңнамалық актілері бар.
Айталық, Австралияда мемлекеттік реттеу бағалар туралы заңмен, ал Грецияда президентпен бекітілген нарықтық реттеу кодексі арқылы жүзеге асырылады.
Данияда, өзіне бұрынырақ қолданылған баға мен пайда және монополия мен бәсекелестік туралы зандар негізінде жасалған бәсекелестік туралы заңмен реттеледі. Норвегияда бағаға қатысты мәселелер, бағаны бақылау туралы, пайда және монополияны шектеу туралы заңдармен реттеледі.
Ресей Федерациясында қазіргі кезде табиғи монополия өнімдерінің бағасын мемлекеттік реттеу туралы Заң, Президент Жарлығы және Үкімет қаулылары жұмыс жасауда. Қазақстанда «Монополиялық қызметті шектеу», «Табиғи монополиялар» туралы заңдар бар.
Әр елде бағаларды реттеуге парламенттің, үкіметтің, ведомстволардың және басқа органдардың араласуы әр түтрлі деңгейде. Мысалы, Австрияда мемлекеттік монополия (темекі, тұтз, байланыс қызметтері және теміржол көлігі) орнаған тауарларға баға парламент шешімімен; спирттік сусындарға қаржы министрлігімен белгіленеді. Сұт, ет, астық нарығы арнайы құрылған. Сұт қоры, астық қоры, шаруашылық жұргізу және ет шығару сияқты арнайы құрылған ұйымдар арқылы жүзеге асырылады. Бұл қорлар шегінде бір шаруашылықтардан алынған жоғары пайда, жоғары шығынға ұшыраған шаруашылықтарға берілуі мүмкін.
Айта кететін жайт, ауылшаруашылығы көптеген елдерде бағалық қолдауға ие болып отыр. Мысалы, АҚШ-та фермерге минималды табысқа кепілдік беретін, бидац, күріш, жемдік бидай, мақта, арахис, темекі сияқты өнімдерге кепілді бағалар қарастырылған. Қолайсыз жағдайда фермер өз өнімін осы бағалар бойынша кепілге өткізуіне болады. Егер кейіннен жағдай түтзеліп жатса, ол кепілге берген өнімін қайта алып, оны жоғарырақ нарықтық бағалармен сатуына береді.
АҚШ-та есептік сипатқа ие және фермерлік шаруашылықтың табысының төменгі шегін анықтайтын мақсаттық бағаның маңызы зор. Егер де нарықтық бағалар мақсаттық бағадан төмен түтссе, фермерлерге компенсациялық бағалық ұстеме төленеді. АҚШ-та сонымен қатар өнеркәсіп және ауылшаруашылығы өнімдерінің бағалық паритетіне (қатынасына) көп көңіл бөлінеді:
• біріншісі, шаруашылық салалардың ұлттық базалық құрылымын
анықтаушы (жанар-жағармай, энергетика, көлік, байланыс);
• екіншісі, өмір сұру құлын анықтаушы (азық-түтлік, үй);
• үшіншісі, сыртқы экономикалық преференцияларды (жеңідіктерді)
талап етуші.
4. Бағаны реттеу әдістері
Бағаға әсер ету мақсаттарына байланысты әдістер:
1. шектеуші (шектелетін)
2. тыйым салушы (тыйым салатын)
3. Реттелетін бағаларды қолдану тәртібінің сақталуын бақылау.
4. Қазақстан Республикасында бағаны мемлекеттік реттеудің
ерекшеліктері.